Türkiye’de tarımı çökertme sürecinin temelleri, 24 Ocak Kararları ve 1980 askeri darbesini izleyen yıllarda uygulamaya konulan emek karşıtı neoliberal politikalarla atılmıştır. O yıllarda başlatılan "üreticiyi ithalatla terbiye etme" politikası günümüzde de sürdürülmekte; arz eksikliğinden dolayı fiyatı artan her ürünün fiyatının ithalatla düşürülme kolaycılığına başvurulmaktadır. 2018 yılı itibariyle gerek tarımsal (hammadde ve gıda maddeleri) ihracatımız, gerekse ithalatımız 18 milyar dolar civarındadır, yani başa baştır. Türkiye tarımsal üretim için kullanılan tohum, gübre, ilaç, traktör, mazot gibi girdilerin yanı sıra hububat (buğday, mısır), pamuk, yağ bitkileri (soya, ayçiçeği), bitkisel yağlar ve hayvansal üretimde (yem, canlı hayvan, et) ithalata bağımlıdır. 2018 yılında 20 milyon ton buğday üreten Türkiye, bunun yüzde 30’una yakın (5.8 milyon ton) ithalat yapmıştır. Yalnızca 5 bitkisel ürün (buğday, mısır, soya, ayçiçeği, pamuk), canlı hayvan ve kırmızı et ithalatı için ödenen bedel yaklaşık 6.6 milyar dolardır (yaklaşık 30 milyar TL).  Aynı yıl çiftçilere yapılan destekleme ödemeleri bunun yansı (14.5 milyar TL) kadardır. Öte yandan gıda sektöründe ithalata bağımlılık düzeyi yüzde 50 dolayındadır. Yani gıdada ihracat bedelinin yüzde50’ye ulaşan miktarı ithal girdi için harcanmaktadır. Bu duruma neden ve nasıl gelindiğini, konunun uzmanları olan akademisyenler, meslek örgütleri ve çiftçi sendikaları yetkililerinden anlatmalarını istedik. Verdikleri yanıtları aşağıda sunuyoruz.

 

 

Uluslararası anlaşmalar ile tarım ürünlerinde gümrük vergilerinin zorunlu olarak düşürülmesi, ithal ürünlerin iç piyasaya daha ucuz olarak girmesine kapı açtı. Diğer yandan tarım destekleri çiftçinin eline geçen Fiyatlara yapılan müdahale yerine prim gibi piyasa fiyatını etkilemeyen şekle sokuldu. Bu, ihraç ürünlerinin daha ucuz satın alınarak daha ucuza satılmasına yol açtı. Öte yandan gelişmiş ülkelerin prim tarzında yüksek tarımsal destekler vermeye devam etmeleri, uluslararası şirketlerin ABD, Kanada gibi ülkelerin çiftçilerinden ucuz ürün alabilmelerini sağladı. Bu etkiler; ABD, Kanada ve AB ülkelerinde daha az emek ve daha çok sermaye yoğun üretilen tarla bitkileri ve et gibi ürünlere Türkiye pazarlarını alabildiğine açtı. 

 

 

İktidar yandaş sermayeyi oluşturma hedefinde tarım sektöründeki sömürüyü derinleştirdi; bu bağlamda yandaş ithalatçıları, tüccarları, aracıları ve tarıma girdi sağlayan kesimleri kayırdı ve bunu bir sermaye birikim modeli olarak benimseyerek ısrarla takip etti. Bence işin özeti budur. "Tarım izlenen iktisadi politikalar sonucu bu durumdadır" demiyor muyuz? Başka türlü "tarım tesadüfen konjonktürel bir şekilde bu duruma geldi, dolayısıyla bu geçici durumdan çıkabilir" iddiasını kabul etmek gerekir. 

 

Tohum, gübre, ilaç gibi girdileri üreten kamu işletmelerinin birer birer özelleştirilmesi veya kapatılması nedeniyle bu girdilerin fiyatları aşırı yüksektir. Girdi fiyatlarında yaşanan artışlara rağmen çiftçiler, ürünlerini piyasa fiyatından satmak zorundadır. Çünkü piyasa sınırlı sayıdaki tüccarın ve o tüccarların arkasındaki tekellerin kontrolündedir. Bir başka neden tarımsal üretimi; büyük işletmelerle, fabrika mantığına göre şekillendirmek isteyen neoliberal yaklaşımdır. Siyasi iktidarın tarıma bakışı "Tarımı köylülerin elinden kurtarmak", büyük şirketlere teslim etmektir. Bu durum çiftçilerin üzerindeki iktisadi ve sosyal baskının artmasının temel nedenidir. Bunlara tarım arazilerindeki alanlarının betonlaştığını ve tarım dışına çıkarıldığını eklemek gerekir. 

 

 

1980 sonrası sermayenin her alanda istediği serbestleşme politikaları tarıma da uygulanıyor ve bu süreçlere DTÖ ve AB gibi anlaşmalar eşlik ediyor. Serbestleşme politikaları 2000’li yıllarda her alanda olduğu gibi tarımda da tavan yaptı. Bu çerçevede ürün girdi piyasalarında etkili olan tarımsal KİT’ler özelleştirildi. Özelleştirmeler sonrası girdi (özellikle tohum, gübre, ilaç) piyasası neredeyse tamamen uluslararası tekellerin kontrolüne girdi, bu nedenle girdi maliyetleri çiftçilerin aleyhine gelişti, üretim maliyetleri arttı. Öte yandan TMO ve kooperatiflerin işlevsizleştirilmeleri sonucu çiftçiler ürün piyasasında büyük alıcılara mahkûm edildiler. Ayrıca meraların imara açılması, yem ve süt fiyatlarının piyasayı kontrol eden şirketlerce belirlenmesi hayvan yetiştiricilerini mağdur etti. Tüm bu süreçler kırsal nüfusun ve tarım alanlarının azalmasına ülkenin ithalata bağımlılığına yol açtı. 

 

 

1980 sonrasında öncelikle devletle çiftçinin bağı koparıldı. Kamu piyasa düzenleme işinden şirketler lehine çekildi. Tarım Bakanlığı tarımı geliştirmeye yönelik olmaktan çok ithalat ve ihracat işlerini düzenleyecek hale getirildi. Tarımsal KİT’ler özelleştirildi veya işlevsizleştirildi. Türkiye’ye tohum şirketlerinin girebilmesi için serbestlik sağlandı. 2000’li yıllarda üreticilerin çiftçilikle bağını koparacak olan Tohumculuk Kanunu çıkarılarak meydan çokuluslu şirketlere bırakıldı. Çiftçilerin üretimden pazarlamaya kadar öz örgütleri (kooperatifler) ile bağı koparıldı. Tarımsal kredi faiz oranları piyasa seviyesinde uygulanmaya başladı. Çiftçiye Tarım Kanununda öngörülen (ve zaten yetersiz olan) destekleme miktarı bile verilmedi. Fiyat politikalarının şirketlere bırakılmasıyla ürün fiyatlan maliyetin altında veya başa baş olacak şekilde belirlendi; sonuç tarımın ithalata bağımlılığı oldu. 

 

 

Türkiye’de tarımsal yapı, 2. Dünya Savaşı sonrası kapitalist sistemin yeni iş bölümüne göre şekillendirildi. Bu yapıda korumacı ve destekleyici politikalar zorunluydu. Türkiye gibi bazı ülkeler kısıtlı da olsa bağımsız tarım politikaları geliştirme şansım yakaladılar. Ta ki, 1980’lerde uygulamaya konulan liberal politikalara kadar… Bu yıllardan sonra giderek devleti tarımdan çekip, şirketlerin önünü açan politikalar uygulandı. AKP iktidarı tahrip ettiği tarımı bütünüyle şirketlere teslim ederek Tarımda Milli Birlik Projesinin tartışmasına kadar getirdi. Ürün deseni değişti, kırsal alanlar boşaldı, küçük çiftçiler şirketlere bağlandı. Serbest ticarete konu edilmiş gıdanın daha çok ithal edilir hale gelmesi artık kaçınılmazdı. Ülkelerin üretemez duruma düşürülmesi, emperyalizmin gıdayı ele geçirerek insanları denetim altında tutabilmesi için planlanmış bir senaryodur. 

 

 

Ülke nüfusunun her yıl en az bir milyon kişi arttığı göz önüne alınmazsa, tarım alanları ve meralar korunmazsa, çiftçi gerektiği gibi desteklenmezse, Tarım Kanunu’nun desteklemeye ilişkin hükümlerine uyulmazsa, girdi maliyetlerini düşürmek için gerekli tedbirler alınmazsa, bir Bakandan diğerine değişen tarım politikaları düzeltilmezse, çiftçi ithalatla terbiye edilmeye kalkılırsa, kooperatifleşmeye gereken önem verilmez ve desteklemezse, sektördeki tüm bileşenlerin görüşü yerine sadece sermayenin görüşleri dikkate alınırsa, ARGE çalışmalarına gereken önem verilmezse tarımda ithalatçı olmaktan kurtulmamız mümkün değildir. Unutmamak gerekir ki, tarımımızı geliştirmeden, üretimimizi arttırmadan ekonominin kırılganlığını da düzeltemeyiz. 

 

 

Türkiye’nin tarımda ithalatçı hale gelmesinin tohumları Marshall yardımı ile atılmış, 24 Ocak 1980 kararları ile pekiştirilmiş ve AKP döneminde zirve yapmıştır. Nedenleri arasında ilk akla gelenler; uluslararası tarım anlaşmaları, yanlış ve yetersiz destekleme politikaları, planlı bir üretim için gerekli politikaların hayata geçirilmemesi, tarımsal KİT’lerin özelleştirilmesi, tohumculuk politikaları ve kamu araştırmacılığının zayıflatılması, tarımda üretici örgütleri karmaşası ve kooperatifçiliğin zayıflaması olarak sayılabilir. 

 

 

Ürün fiyat politikasında piyasa koşullarının üretici değil, tüccar lehine düzenlenmesi, tarımda kısa vadeli fiyat ve piyasa önceliklerinin esas alınması, orta ve uzun vade kalıcı kalıcı çözümler yerine, kısa vadeli spot çözümlere destek verilmesi, doğru bir üretim planlamasının yapılmaması, altyapı yatırımlarına öncelikli ve yeterli desteğin verilmemesi, teknolojik gelişmeye yeterli destek sağlanmaması, katma değer yaratacak sektörel gelişmenin sağlanamaması, kırsaldaki yaşam standartlarının zamanın şartlarına uyarlanamaması, kazanamayan üreticinin köyden kente göç etmesi ve bu sürecin önlenememesi, kısacası tarıma üvey evlat muamelesinin yapılması ilk akla gelen nedenlerdir.