Türkiye’de asgari ücretin yaygın biçimde tartışıldığı günlerde, bazı açıklamalarda dünyanın çeşitli ülkelerindeki asgari ücret uygulamalarına ilişkin örnekler verilmektedir.

TEKGIDA-İŞ SENDİKA AKADEMİSİ

Genellikle yapılan, çeşitli ülkelerdeki asgari ücret miktarlarını geçerli kur üzerinden Türk Lirasına çevirmek ve bu temelde ülkemizdeki asgari ücret konusunda bir değerlendirme yapmaktır. Ancak konuya bilimsel olarak yaklaşıldığında, konunun gözüktüğünden çok daha karmaşık olduğu ortaya çıkmaktadır. Çeşitli ülkeler arasında, asgari ücreti belirleme yönteminden, asgari ücret düzeyine, temel tüketim ürünleri fiyat farklılıklarından, değişik bölge, meslek ve yaş temelinde asgari ücret tespitine kadar çok büyük bir çeşitlilik söz konusudur.

Tekgıda-İş Sendika Akademisi’nin bu raporunda, Uluslararası Çalışma Örgütü’nün 2021 yılı Küresel Ücret Raporu (ILO, Global Wage Report 2020-21, Wages and Minimum Wages in the time of COVID-19), Avrupa Birliği’nin Eurofound enstitüsünün 2021 Yılında Asgari Ücretler (Eurofound, Minimum Wages in 2021: Annual Review) Raporu ve Uluslararası Çalışma Örgütü Uzmanlar Komitesi’nin 1992 yılında gerçekleştirilen Uluslararası Çalışma Konferansı 79. Toplantısına sunduğu kapsamlı Asgari Ücretler (Minimum Wages, Wage-Fixing Machinery, Application and Supervision) Raporundan ve Avrupa İstatistik Enstitüsü’nün (eurostat) verilerinden yararlanılarak bu konularda bir özet sunulmaktadır.

ASGARİ ÜCRET BELİRLEME YÖNTEMLERİ

Uluslararası Çalışma Örgütü’nün 2021 yılında yayımlanan Küresel Ücret Raporu’nda asgari ücretin belirlenme sistemleri şöyle özetlenmektedir:

Birçok ülkede asgari ücret yasalarla belirlenmektedir. Küresel düzeyde bakıldığında asgari ücretin yasalarla belirlendiği ülkelerin yaklaşık yarısında ülkede geçerli tek bir asgari ücret uygulanmaktadır. Avrupa’da örneğin Fransa, Yunanistan, Slovenya ve İspanya’da tüm ülkede hemen hemen tüm sektörlerdeki işçilere uygulanan tek bir asgari ücretten söz edilebilir. Afrika’da Cezayir, Gana ve Nijerya, Latin Amerika’da Arjantin, Kolombiya ve Peru, Asya ve Pasifik’te Nepal, Kore Cumhuriyeti ve Sri Lanka, ulusal düzeyde tek asgari ücretin uygulandığı ülkelerdir. Buna karşılık Kanada, Çin Halk Cumhuriyeti, Hindistan, Rusya Federasyonu ve ABD’de farklı asgari ücret uygulamaları vardır.

Afrika, Amerika kıtası ve Asya ve Pasifik’te birden fazla asgari ücret uygulaması daha yaygındır. Avrupa ve Orta Asya’da ülkelerin yalnızca % 31’inde çoklu asgari ücret geçerliyken, bu oran Amerika kıtasında % 61, Afrika kıtasında % 53’tür. Toplu iş sözleşmeleriyle asgari ücretin belirlendiği ülkeler bu istatistiklere dahil değildir.

Çoklu asgari ücret rejiminin olduğu ülkelerde sektörlere göre farklı uygulamalar olabilir. Örneğin Afrika’nın 14 ülkesinde sektörel düzeyde asgari ücret belirlenmektedir. Burkina Faso, Çad, Fildişi Sahili, Madagarkar, Mali, Fas, Senegal ve Togo’da tarım için bir asgari ücret, diğer sektörler için de ayrı bir asgari ücret belirlenmektedir. Örneğin Asya’da, Bangladeş’te her işkolu için ayrı asgari ücret söz konusudur.

Bazı ülkelerde asgari ücret coğrafi bölgelere ve kentlere göre farklılık göstermektedir. Hayat pahalılığında, ekonomik kalkınmışlıkta ve işgücü piyasasında farklılıklar olan ülkelerde bu yola gidilmiştir. Asgari ücretin yalnızca bölgesel düzeyde farklılık gösterdiği ülkeler arasında Kanada, Çin, Malezya, Portekiz, ABD ve Vietnam bulunmaktadır. Örneğin ABD’de 2009 yılında federal düzeyde belirlenmiş olan 7,25 dolarlık asgari saat ücreti bugüne kadar değiştirilmemiş olmakla birlikte, 2020 yılında 29 eyalette saatlik asgari ücret 8,25 dolardan 15 dolara kadar değişen düzeylere yükseltilmiştir. Çin Halk Cumhuriyeti’nde ise ulusal düzeyde bir asgari ücret belirlenmemekte, asgari ücretler yerel hükümetler tarafından kararlaştırılmaktadır. 2019 yılında Şanghay’daki asgari ücret, asgari ücretin en düşük tespit edildiği bölgenin % 65 üstündedir. Pekin ve Şanghay gibi eyaletlerde tek bir asgari ücret geçerliyken, Çin’deki bölgelerin çoğunda çoklu asgari ücret uygulanmaktadır. Örneğin bir eyalette 5 ayrı ücret vardır.

Bazı ülkelerde işe, vasıflılık düzeyine ve yaşa bağlı olarak farklı asgari ücretler söz konusudur. Örneğin, İrlanda, Lüksemburg, Hollanda ve Birleşik Krallık ’ta farklı yaş kategorileri için farklı asgari ücretler uygulanmaktadır. Örneğin, Kosta Rika’da 14 ayrı meslek için asgari ücret belirlenmiştir; 5 meslekte günlük asgari ücret, 9 meslekte aylık asgari ücret uygulanmaktadır.

Son olarak bazı ülkelerde meslek temelli asgari ücretler ile sektörel ve coğrafi temelli asgari ücretler iç içe geçerek çok karmaşık bir yapı ortaya çıkarmaktadır. Aralarında Brezilya, Hindistan, Endonezya, Rusya Federasyonu ve Güney Afrika’nın da bulunduğu dünyanın 20 ülkesinde bu karmaşık sistem uygulanmaktadır. Japonya, Pakistan ve Filipinler’de ise bölgesel ve sektörel düzeyde asgari ücretler vardır.

ULUSLARARASI ÇALIŞMA ÖRGÜTÜ VE ASGARİ ÜCRETE İLİŞKİN SÖZLEŞME VE TAVSİYE KARARLARI

Uluslararası Çalışma Örgütü’nün (ILO) 1919 yılından kurulmasının ardından öncelikli olarak ele aldığı konulardan biri asgari ücretti.

Uluslararası Çalışma Örgütü Uluslararası Çalışma Konferansı ilk olarak 1928 yılında 26 sayılı Asgari Ücret Tespit Mekanizmasının Yaratılması Sözleşmesi’ni kabul etti. Bu Sözleşmenin kabulünden kısa bir süre sonra 30 sayılı Tavsiye Kararı kabul edildi.

99 sayılı Tarımda Asgari Ücret Tespit Mekanizması Sözleşmesi 1951 yılında kabul edildi. Ardından da bu Sözleşme ile ilgili olarak 89 sayılı Tavsiye Kararı oluşturuldu.

131 sayılı Asgari Ücretin Tespiti Sözleşmesi 1970 yılında kabul edildi. Ardından da 135 sayılı Tavsiye Kararı gündeme geldi.

Türkiye, 26 ve 99 sayılı Sözleşmeleri onayladı; ancak 131 sayılı Sözleşmeyi onaylamadı.

SATINALMA GÜCÜ PARİTESİ

Çeşitli ülkeler arasında asgari ücreti ve genel olarak ücretleri karşılaştırırken yürürlükteki kurlar temelinde yapılan değerlendirmeler, bu ülkelerdeki işçilerin hayat standartlarını doğru yansıtmaz. Ülkelerde çeşitli ürünlerin fiyatları farklıdır.

Bu nedenle “satın alma gücü paritesi” kullanılmaktadır.

Bu kavramla kastedilen, belirli bir ürün grubunu satın alabilmek için çeşitli ülkelerde yapılması gereken harcamaların karşılaştırılmasıdır. Örneğin, Ekonomik İş birliği ve Kalkınma Örgütü’nün (OECD) araştırmalarına göre, ABD’de 100 dolar ile satın alınabilecek ürünler 2021 yılında (Türk Lirası’nın son aylardaki değer kaybından önce) Türkiye’de geçerli kur üzerinden Türk Lirası’na çevrilecek 36 dolarla satın alınabilmekteydi. Buna göre Türkiye’de örneğin 100 liralık ücretin satın alma gücü ABD’de dolara çevrilmiş yaklaşık 300 liranın satın alma gücüne eşittir. Bu konuda Ekonomik İş birliği ve Kalkınma Örgütü’nün (OECD) yayımladığı veriler bulunmaktadır. Satın alma gücü paritesi kullanıldığında, geçerli kurlar üzerinden yapılan asgari ücret karşılaştırmalarında önemli değişiklikler olmaktadır.

Ayrıca The Economist dergisi 1986 yılından beri tüm dünyada faaliyet gösteren McDonald’s şirketinin aynı ürününün çeşitli ülkelerdeki satış fiyatından hareketle satın alma gücü pariteleri de hesaplamakta ve yayınlamaktadır. Bu araştırmanın 2021 yılı Temmuz ayı verilerine göre, ABD’de 5,65 Dolarlık ürünü Türkiye’de 2,34 ABD Dolarının Türk Lirası karşılığında alabilmek mümkündür. Aynı ürünü İsviçre’de alabilmek için 7,04 ABD Dolarının İsviçre Frangı karşılığını ödemek gerekmektedir. Avrupa Birliği’nde Euro bölgesinde ise bu miktar 5,02 Dolardır.

AYLIK ASGARİ ÜCRETLER

Avrupa Birliği İstatistik Bürosu’nun (Eurostat) 2021 yılının ikinci yarısına ilişkin aylık brüt asgari ücret verilerine bakıldığında, en yüksek gelirin 2201,93 Euro ile Lüksemburg’da olduğu görülmektedir. İrlanda’da asgari ücret aylık brüt 1723,80 Euro’dur. Bu rakam Hollanda’da 1701,00 Euro ve Belçika’da 1625,72 Euro’dur. Eurostat verilerinde Türkiye için belirtilen rakam 346,62 Euro olmakla beraber, doğal olarak son haftalarda Türk Lirası’nda meydana gelen hızlı değer kaybı bu rakama yansıtılmamıştır. ABD’de ise aylık brüt asgari ücret federal düzeyde 1057,44 Euro’dur. Bu rakamlar karşılaştırılırken ülkelerdeki karşılaştırmalı hayat standartlarının doğru hesaplanması açısından satın alma gücü paritelerinin dikkate alınması gerekir.

ASGARİ ÜCRETTEN KESİNTİLER

Brüt ücretlerden yapılan sosyal güvenlik ve vergi kesintileri ülkeler arasında farklılık göstermektedir. Bu nedenle asgari ücret karşılaştırmalarında bu kesintilerin de dikkate alınması gerekir.

2020 yılında Avrupa Birliği’nin 27 ülkesinde ortalama ücret alan bekar ve çocuksuz bir işçinin brüt gelirinden yapılan kesinti tutarı % 38,80’dir. Bu oran bazı ülkelerde daha da yüksektir. Avrupa Birliği İstatistik Bürosu verilerine göre, örneğin Belçika’daki kesinti oranı % 58,40’tır. Lüksemburg’da kesinti oranı % 51,60’tır. Danimarka’da da ücretlerden % 49,60 oranında bir kesinti yapılmaktadır. Buna karşılık Güney Kıbrıs’taki toplam kesinti oranı % 10,30 düzeyindedir. Bu oran Estonya’da % 20,40, Bulgaristan’da % 22,40, Yunanistan’da % 23,40’tır. Avrupa Birliği raporunda Türkiye için verilen oran % 32,60’tır. ABD’deki kesinti oranı % 26,10, Japonya’daki kesinti oranı % 22,81’dir.

ASGARİ ÜCRETİN ALTINDA VE ÜSTÜNDE ÜCRETLER

Bazı ülkelerde işçiler için geçerli olan asgari ücret bazı işçi grupları için, istihdamı artırma amacıyla, düşürülmektedir. Örneğin Belçika’da 16 ve daha küçük yaşlardaki işçilerin asgari ücreti normal asgari ücretin % 70’i (ayda 1138 Euro) oranında uygulanmaktadır. 17 yaşındaki işçiler için bu oran % 76’dır (ayda 1236 Euro). 18 yaşında ve öğrencilik sözleşmesiyle çalışan işçiler için oran % 82’ye (1333 Euro) çıkarılmaktadır. 19 yaşında ve öğrenci sözleşmesiyle çalışan işçiler tam asgari ücretin % 88’ini (1431 Euro) almaktadır. 20 yaşında öğrenci sözleşmesiyle çalışan işçilerde bu oran % 94’tür (1528 Euro).

Fransa’da da asgari ücretin altında ücretlerle çalıştırmak mümkündür. 15 ve 16 yaşlarında olup çalıştığı sektörde 6 aydan az kıdemi olan gençler geçerli asgari ücretin % 80’ini (1244 Euro) almaktadır. Bu durumdaki genç işçinin yaşının 17 olması durumunda oran % 90’a (1399 Euro) çıkmaktadır. Yaşı, kıdemi ve sektörüne bağlı olarak çıraklara ödenen ücret geçerli asgari ücretin % 27’si ile % 78’i arasında (420-1213 Euro) değişmektedir. Engellilerin aldığı ücret de % 55 ile % 100 (855-1555 Euro) arasında değişmektedir.

Almanya’da çıraklara çıraklıklarının ilk yılında ayda 550 Euro verilmektedir.

İrlanda’da 18 yaşın altındaki gençler asgari ücretin % 70’ini (saatte 7,14 Euro), 18 yaşındaki işçiler % 80’ini (saatte 8,16 Euro), 19 yaşındaki işçiler de % 90’ını (saatte 9,18 Euro) almaktadır.

Letonya’da cezaevinde hükümlü olup çalışan işçilere asgari ücretin % 50’si (ayda 250 Euro) verilmektedir.

Lüksemburg’da 15 yaşından büyük ve 17 yaşından küçük işçilere geçerli asgari ücretin % 75’i (ayda 1651 Euro, saatte 9,55 Euro) ödenmektedir. 17 yaşından büyük ve 18 yaşından küçük işçilerde bu oran % 80’dir (ayda 1762 Euro, saatte 10,18 Euro). 18 yaşını doldurmuş vasıfsız işçiler için tam asgari ücret ödenmesi söz konusudur (ayda 2202 Euro, saatte 12,73 Euro).

Malta’da 16 yaşındaki çocuklara asgari ücretin % 95’i (haftada 171 Euro) ve 17 yaşındaki işçilere asgari ücretin % 96’sı (haftada 174 Euro) ödenmektedir.

Hollanda’da 15 yaşındaki işçiler asgari ücretin % 30’unu (ayda 505 Euro), 16 yaşındaki işçiler asgari ücretin % 34,5’ini (ayda 581 Euro), 17 yaşındaki işçiler asgari ücretin % 39,5’ini (ayda 666 Euro), 18 yaşındaki işçiler asgari ücretin % 50’sini (ayda 842 Euro), 19 yaşındaki işçiler asgari ücretin % 60’ını (ayda 1011 Euro), 20 yaşındaki işçiler asgari ücretin % 80’ini (ayda 1348 Euro) ve 21 yaşındaki işçiler de asgari ücretin tamamını (ayda 1685 Euro) almaktadırlar.

Portekiz’de çıraklara asgari ücretin % 80’i (ayda 621 Euro) ve engellilere de % 50’si (ayda 388 Euro) ödenmektedir.

İngiltere’de de yaşa dayalı bir farklılaştırma uygulanmaktadır. 18 yaşın altındaki işçilere asgari ücretin % 47,6’sı (saatte 4,62 Euro) ödenmektedir. 18-20 yaş grubundaki işçiler asgari ücretin % 52,2’sini (saatte 5,06 Euro almaktadır. 21-25 yaş grubundaki işçilere ödenen ücret ise asgari ücretin % 74’üdür (saatte 7,17 Euro). 19 yaşın altındaki çıraklar veya daha ileri yaşlarda olma durumunda çıraklığın ilk yılında ödenen ücret asgari ücretin % 94’üdür (saatte 9,12 Euro).

Bazı ülkelerde bazı işçi kategorileri için ödenen asgari ücret ülke düzeyindeki asgari ücretin üstündedir. Güney Kıbrıs’taki durum budur. Güney Kıbrıs Asgari Ücret Yasasına göre Bakanlar Kurulu belirli meslekler için Bakanlar Kurulu Kararıyla daha yüksek ücret belirleyebilmektedir.

Romanya’da inşaat işçileri için ayrı bir asgari ücret uygulanmaktadır. Bu miktar ayda 616 Euro’dur ve ülkede uygulanan asgari ücretin % 30 üzerindedir. Malta’da da 18 yaşın üstündeki inşaat işçilerinin haftalık asgari ücreti 185,74 Euro’dur ve bu miktar ülkede uygulanan asgari ücretin % 3 üstündedir.

Bazı ülkelerde ise asgari ücret işçinin kıdemine veya özelliklerine göre değişmektedir. Belçika, Bulgaristan, Yunanistan, Malta ve Slovenya’da kıdeme dayalı daha yüksek asgari ücret uygulaması vardır. Macaristan, Litvanya, Lüksemburg ve Romanya’da ise vasıflı işçiler için daha yüksek yasal asgari ücret uygulanmaktadır.

Macaristan’da vasıfsız işçiler için ayrı, vasıflı işçiler için ayrı asgari ücret belirlenmektedir. Vasıfsız işçilere ödenen asgari ücretten yararlananlar toplam işgücü içinde azınlıktadır. Ancak resmi asgari ücret olarak bu miktar kullanılmaktadır.

Lüksemburg’da kişilerin vasıflılık düzeyini belirleyen resmî belgeler vardır ve ücret belirlenmesinde bunlar dikkate alınmaktadır.

Kıdeme dayalı daha yüksek asgari ücret uygulaması Belçika, Bulgaristan, Yunanistan, Malta ve Slovenya’da söz konusudur. Belçika’da işçinin işyerindeki her kıdem yılı için asgari ücret % 3,83 puan yükseltilmektedir. Bulgaristan’da her kıdem yılı için artış temel asgari ücretin % 0,6 puan üstündedir; bu miktar toplu iş sözleşmeleriyle yükseltilebilir. Yunanistan’da işçinin işyeri kıdemi 3 yıl ise asgari ücret % 10, 6 yılsa % 20 ve 9 yılsa % 30 oranında artırılmaktadır.

Macaristan’da mesleki yeterliliği olan işçilere asgari ücretin % 30 üstünde bir ücret uygulanmaktadır. Lüksemburg’da aynı durumdaki işçilere ödenen ücret % 20 daha fazladır.

Az sayıdaki ülkede de işin zorluğuna bağlı olarak normal asgari ücretin üzerinde asgari ücretler belirlenebilmektedir.

ASGARİ ÜCRETLİLERİN TOPLAM ÜCRETLİLER İÇİNDEKİ ORANI

Eurofound’un 2021 yılı asgari ücretlerine ilişkin raporda Avrupa Birliği ülkelerinde asgari ücret alanların toplam ücretliler içindeki oranı konusunda da genel bir değerlendirme yapılmaktadır.

Son yıllarda Avrupa Birliği ülkelerinde asgari ücretlerdeki artış, asgari ücretli işçi oranının da bir ölçüde yükselmesine neden olmuştur. Avrupa Birliği ülkelerine ilişkin bu konudaki son veri 2018 yılına aittir. 2018 yılında 28 Avrupa Birliği ülkesinde asgari ücretlilerin toplam ücretliler içindeki payı yaklaşık % 7 idi. Bu oran bir önceki 10 yıllık dönemin biraz üzerindedir.

Bazı ülkelerde asgari ücrette çok önemli artışlar sağlanmıştır. Bu artışlar sonrasında asgari ücretlilerin toplam ücretliler içindeki oranı bu genel ortalamanın üstündedir. Bu ülkeler öncelikli olarak Bulgaristan, Romanya, Çekya, Slovenya ve Polonya’dır. Ancak Almanya ve Birleşik Krallık da bu gruba dahil edilebilir.

Eurostat verilerine göre asgari ücretin ortalama ücrete oranı da ülkeler arasında önemli farklılık göstermektedir. Türkiye’de ise bu oran nispeten yüksektir. Eurostat verilerinde Almanya’da asgari ücretin ortalama ücrete oranı % 40,6 iken, bu oran Letonya’da % 40,0, Bulgaristan’da % 40,6, Fransa’da % 48,2’dir. Eurostat verilerinde Türkiye’ye ilişkin yalnızca 2018 yılına ait veri bulunmaktadır. Bu oran % 51,3’tür. Oysa 2014 yılında bu oranın % 59,7 olduğu belirtilmektedir.

ASGARİ ÜCRETİN TOPLU İŞ SÖZLEŞMELERİYLE BELİRLENMESİ

Bazı ülkelerde asgari ücret yasalar, kurul kararları, mahkeme kararları gibi yöntemlerle belirlenmemekte, taraflar arasında bağıtlanan toplu iş sözleşmeleriyle düzenlenmektedir. Avusturya, Danimarka, Finlandiya, İtalya, İsveç ve Norveç’te yasalarla düzenlenmiş asgari ücretler yoktur. Bu konudaki düzenleme işçi ve işveren üst örgütlerinin anlaşmalarıyla yapılmaktadır.

Bu ülkelerde toplu iş sözleşmeleriyle evlerde temizlik yapan işçilerin, büro ve otel temizlikçilerinin, dükkân satış yardımcılarının, garsonların ve barmenlerin, aşçıların, evlerde yaşlı ve çocuk bakımında çalışan işçilerin, tarım orman ve balıkçılık işçilerinin ve kargo dağıtıcılarının asgari ücretleri belirlenmektedir. Örneğin Avusturya’da evlerde temizlik yapan işçilerin aylık ücreti 1843 Euro’dur. Bu işçilerin Finlandiya’da aldığı ücret 1825 Euro iken, İtalya’da 699 Euro’ya düşmektedir. Aşçıların toplu iş sözleşmeleriyle belirlenen asgari ücreti ülkeler arasında birbirine yakındır. Aylık asgari ücret Avusturya’da 1863 Euro iken Finlandiya’da 1752 Euro, İtalya’da 1669 Euro’dur. Mevsimlik tarım orman ve balıkçılık işçilerinin aylık asgari ücreti Avusturya’da 1882 Euro iken, Finlandiya’da 1509 Euro ve İtalya’da 1020 Euro’dur.