275 sayılı Toplu İş Sözleşmesi Grev ve Lokavt Kanununun 24 Temmuz 1963 tarihinde Resmî Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmesinden sonra öncelikli olarak kamu kesimi işyerlerinde toplu sözleşme görüşmeleri başladı.

TEKGIDA-İŞ SENDİKA AKADEMİSİ

Bu kamu işletmelerinin en önemlilerinden biri de TEKEL idi. Bu tarihte TEKEL’de Müskirat Federasyonu’na bağlı işyerlerinde 32.000 sendika üyesi işçi çalışıyordu.

275 sayılı Kanunda işkolu toplu iş sözleşmesine de imkân tanınıyordu. Ancak TEKEL’de örgütlü sendikaların üst örgütü durumundaki Müskirat Federasyonu’nun işkolu yetkisi alamaması üzerine, sendikaların tümünü temsil edecek 8 kişilik bir pazarlık komitesi oluşturuldu.

Bu komitede görev alan kişiler ve temsil ettikleri kesimler şöyleydi:

Halil Tunç: Komite başkanı, içki sanayii işçileri sendikalarının temsilcisi

Zeki Gedik: Sigara sanayii işçileri sendikalarının temsilcisi

Bülent Öztuğ ve Cahit Yalçın: Yaprak tütün, bakım ve işleme işçileri sendikalarının temsilcileri

İbrahim Denizcier: Yardımcı işkolları işçileri sendikalarının temsilcisi

İbrahim Manavoğlu ve Rahmi Şahin: İspirto, rakı ve bira sanayi işçileri sendikalarının temsilcisi

Celal Varol: Kibrit sanayii işçileri sendikasının temsilcisi

Toplu pazarlık 18.10.1963 tarihinde yapılan ilk toplantıyla başladı. Taraflar 51 kez toplandı. 6 ay ve 23 günlük pazarlık sürecinin sonunda varılan anlaşma 58 yıl önce, 21 Mayıs 1964 günü Ankara Bira Fabrikası lokalinde yapılan törenle imzalandı.

Törene onur tanıkları olarak, Çalışma Bakanı Bülent Ecevit ve Türk-İş Genel Başkanı Seyfi Demirsoy’un yanı sıra Bayındırlık Bakanı Arif Hikmet Onat, Gümrük ve Tekel Bakanı Mehmet Yüceler, Tarım Bakanı Turhan Şahin, İmar İskân Bakanı Celalettin Uzel, Köy İşleri Bakanı Lebit Fehmi Yurtoğlu, Devlet Bakanı Nüvit Yetkin, Devlet Bakanı İ.Saffet Omay, Adalet Bakanı Sedat Çumralı ve Dahiliye Bakanı Orhan Öztark katıldı.

Toplu iş sözleşmesi ve ekleri 30 Nisan 1964 tarihinde yürürlüğe girdi. Ancak ücret zamları 1 Nisan 1964 tarihinden itibaren geçerli oldu.

Bu toplu iş sözleşmesinin ilginç bir özelliği, belirsiz süreli olmasıydı: “İşbu toplu iş sözleşmesi belirsiz süreli olarak akdedilmiştir.” (M.3)

Bu toplu iş sözleşmesinin tarafı olan sendikalar ve örgütlü oldukları işyerleri aşağıda sunulmaktadır:

(1) Ankara Tütün, Müskirat, Gıda ve Yardımcı İşçileri Sendikası: Ankara Bira Fabrikası Müdürlüğü, Ankara Başmüdürlüğü ve Transit depoları

(2) Tekirdağ Tekel Şarap Fabrikası İşçileri Sendikası: Tekirdağ Şarap Fabrikası Müdürlüğü

(3) Hendek Tütün İşçileri Sendikası: Hendek Müdürlüğü

(4) İstanbul Kibrit İmal İşçileri Sendikası: Büyükdere Kibrit Fabrikası Müdürlüğü

(5) Marmara ve Trakya Bölgesi Tütün, Müskirat, Gıda ve Yardımcı İşçileri Sendikası: İstanbul Y.T.B. ve İş Atelyeleri Merkez Müdürlüğü işyerleri, Cibali Tütün Fabrikası Müdürlüğü, Edirne Müdürlüğü, Tekel Enstitüler Müdürlüğü

(6) Bursa Tütün ve Müskirat İşçileri Sendikası: Bursa Y.T.B. ve İŞ Atelyeleri Merkez Müdürlüğü, Bursa Başmüdürlüğü (Karacabey, Mudanya)

(7) Malatya Tütün ve Sigara İşçileri Sendikası: Malatya Tütün Fabrikası

(8) Malatya Y.T.B. İşçileri Sendikası: Malatya Y.T.B. ve İş Atelyeleri Merkez Müdürlüğü, Malatya Başmüdürlüğü, Adıyaman Müdürlüğü

(9) Bandırma Y.T.B. ve İş Atelyeleri İşçileri Sendikası: Bandırma Y.T.B. ve İŞ Atelyeleri Merkez Müdürlüğü

(10) Adapazarı Y.T.B. ve İş. Evleri İşçileri Sendikası: Adapazarı Müdürlüğü, Geyve İdare Memurluğu, Pamukova İdare Memurluğu

(11) İstanbul Nakliyat İşçileri Sendikası: Tekel Nakliyat Şubesi Müdürlüğü

(12) Trabzon Tütün İşçileri Sendikası: Trabzon Y.T.B. ve İş. Atelyeleri Merkez Müdürlüğü

(13) Bafra Tütün, Müskirat ve Yardımcı İşçileri Sendikası: Bafra Tekel Müdürlüğü

(14) Adana Tütün, Müskirat, Gıda ve Yardımcı İşçileri Sendikası: Adana Tütün Fabrikası Müdürlüğü, Adana Y.T.B. ve İş. Atelyeleri Merkez Müdürlüğü, Adana Tekel Başmüdürlüğü

(15) Gaziantep İçki Fabrikası İşçileri Sendikası: Gaziantep İçki Fabrikası Müdürlüğü

(16) Akçaabat Y.T.B. İşçileri Sendikası: Akçaabat Y.T.B. Evi

(17) İstanbul İspirto ve İçki Sanayii İşçileri Sendikası: Paşabahçe İspirto ve İçki Fabrikası Müdürlüğü

(18) İstanbul Tütün, Müskirat, Gıda ve Yardımcı İşçileri Sendikası: Malzeme Alım Şubesi Müdürlüğü

(19) Ege Tütün, Müskirat, Gıda ve Yardımcı İşçileri Sendikası: İzmir Tütün Fabrikası Müdürlüğü, İzmir Y.T.B. ve İŞ. Atelyeleri Merkez Müdürlüğü İşyerleri, İzmir Çamaltı Tuzlası, Tekel İzmir Şarap ve İspirto Fabrikası, Müdürlüğü, İzmir Başmüdürlüğü, İzmir Tütün İslah ve Deneme İstasyonu, Çanakkale Şarap Fabrikası Müdürlüğü, Kağızman Tuzlası, Aydın Başmüdürlüğü, Manisa Başmüdürlüğü, Denizli Müdürlüğü

(20) İstanbul Müskirat, Gıda ve Yardımcı İşçileri Sendikası: Bomonti Bira Fabrikası Müdürlüğü, Likör Fabrikası Müdürlüğü, İstanbul Çay Atelyesi Müdürlüğü

(21) Karadeniz Tüzün, Müskirat, Gıda ve Yardımcı İşçileri Sendikası: Samsun Tütün Fabrikası Müdürlüğü, Samsun Y.T.B. ve İş. Atelyeleri Merkez Müdürlüğü, Samsun Başmüdürlüğü, Çarşamba Müdürlüğü, Taşova Müdürlüğü

(22) Doğu ve Güneydoğu Bölgesi Tütün, Müskirat, Gıda ve Yardımcı İşçileri Sendikası: Diyarbakır İçki Fabrikası Müdürlüğü, Elâzığ Şarap Fabrikası Müdürlüğü, Elâzığ Tekel Müdürlüğü

(23) Bitlis Tekel ve Sigara Sanayii İşçileri Sendikası: Bitlis Tütün Fabrikası Müdürlüğü, Bitlis Başmüdürlüğü

(24) Alaçam Tekel Tütün İşçileri Sendikası: Alaçam Müdürlüğü

(25) Düzce Tütün İşçileri Sendikası: Düzce Müdürlüğü, Çilmi İdare Memurluğu, Gümüşova İdare Memurluğu, Konuralp İdare Memurluğu

(26) Karadeniz Çay Sanayii İşçileri Sendikası: Çay Fabrikaları

Belirsiz süreli olarak bağıtlanan birinci dönem toplu iş sözleşmesinin yerini, bazı değişikliklerle taraflar arasında 26.8.1965 tarihinde imzalanan ve bu tarihten itibaren iki yıl yürürlükte kalan toplu iş sözleşmesi aldı.

TEKEL işyerlerinde uygulanan birinci dönem toplu iş sözleşmesinin bazı maddeleri aşağıda sunulmaktadır:

M.5. Sendika Emniyeti: “İşveren, bu toplu iş sözleşmesinde tespit edilmiş bulunan ve sendikalı işçiler lehine tınınmış olanlardan daha yüksek ücret ve daha iyi şartları ile yeni işçi almamayı taahhüt eder.”

M.6. Sendika Üyesi Olmayan İşçiler: “Bu toplu iş sözleşmesi hükümlerine göre sendikalı işçilerin elde edeceği yeni haklardan, sendikasız işçiler istifade edemez.”

M.7. Dayanışma Aidatı: “Dayanışma aidatı ödemek suretiyle toplu iş sözleşmesi hükümlerinden istifade etmek isteyen sendikasız işçilere işveren, sendikanın muvafakatını almadan toplu iş sözleşmesi hükümlerini uygulayamaz.”

M.25. Askerlik Sebebiyle İşten Ayrılanların Tekrar İşe Alınması: “İşbu toplu iş sözleşmesinin yürürlüğe girmesini müteakip, askerlik görevini ifa etmek için işinden ayrılan işçiler (tazminat almak suretiyle iş akdi feshedilenler hariç) askerlik görevinin sona erdiği tarihten itibaren 30 gün içinde iş yerine başvurdukları takdirde eski işi boş olanlar eski işlerine, eski işi boş olmayanlar kabul etmemesi kaydıyla eski işlerine en benzeri bir işe alınırlar. Eski işi boş olmaması veya işçinin kabul edeceği mümasil bir iş bulunmaması halinde ilk açılacak uygun bir işe tercihan alınırlar. Bu işçiler, askerlik vazifelerini ifa ettikleri süre zarfında o iş yerinde çalışan işçilerin tamamını kapsamak üzere verilmiş ve bilfiil çalışmayı iktiza ettirmeyen zamlardan işe başladıkları tarihten itibaren istifade ederler.”

M.27. İhbar Süreleri: İhbar süreleri, bir yıldan 3 yıla (3 yıl dahil) kadarki süre için 8 hafta; üç yıldan on yıla kadar (on yıl dahil) 11 hafta; on yıldan fazla süreler için 14 hafta. İhbar süresinde ücretli iş arama izni günde 3 saat.

M.34. Ücret Zamları: “İşçi ücretlerine, hizmet zammı, kıdem zammı, liyakat zammı olmak üzere üç şekilde zam yapılabilir.”

M.41. Toplu İş Sözleşmesi ile Ücretlere Yapılan Zam: “Bu toplu iş sözleşmesinin kapsamına giren işyerlerinde çalışan işçilerin 1/4/1964 tarihindeki saat ücretlerine seyyanen 40’ar kuruş zam yapılmıştır.”

M.46. İş Müddetleri: “Normal çalışma müddeti haftada 48 saattir. İşbu 48 saatlik müddetin günlere tevzii cumartesi günü saat 13’e kadar çalışılacak şekilde tanzim olunur. Cumartesi günleri hariç olmak üzere günlük çalışma müddetinin ortasında 12’den 13’e kadar yemek paydosu, saat 10 ve 15’te işi aksatmamak kaydıyla 15’er dakikalık sigara paydosu verilir. Sigara paydosları için ücret tevkifatı yapılmaz.”

M.48. Vardiya Zammı: “Gece vardiyalarında işçilerin ücreti %50 zamlı olarak ödenir. Bu zam işçinin diğer istihkaklarını hesap ve tahakkukuna esas tutulmaz. Gece vardiyası, yarısından fazlası gece devresine tesadüf eden çalışmadır. İş saatleri iki posta halinde çalışıldığı takdirde bir vardiya işçilerinin gece çalışması yapması, üç vardiya postası halinde çalıştığı takdirde gene bir vardiya işçilerinin gece çalışması yapması suretiyle tanzim edilir.”

M.49. Şişe Kontrolü: “Toplu iş sözleşmesi kapsamına giren iş yerlerinden imlâ kısmında çalışan şişe kontrolü işçilerine, her saat başında 10 dakika dinlenme zamanı verilir. Bu işçiler sigara paydosundan faydalanamazlar.”

M.50. Evlenme Yardımı ve Ücretli İzin: “İdarenin bir veya müteaddit iş yerlerinde evlenmeleri tarihine takaddüm eden devrede sürekli olarak iş akdi; (a) üç sene devam etmiş olanlar için 200 saat, (b) beş sene devam etmiş olanlar için 300 saat, (c) on sene devam etmiş olanlar için 400 saat, tutarı kadar evlenme tarihindeki saat ücreti üzerinden evlenme yardımı yapılır. Karı kocanın her ikisi de İdarenin iş yerlerinde işçi olarak çalıştıkları takdirde bu yardımdan her ikisi de hizmet sürelerine göre istifade ederler. Evlenme yardımı her işçi için bir defa yapılır. Evlenenlere ayrıca beşer gün ücretli izin verilir.”

M.51. Evlenen Kadın İşçilerin İş Akitlerinin Feshinde Sosyal Yardım: “İş veren evlenen kadın işçilere evlendikleri tarihten itibaren altı ay içinde iş akitlerinin feshini istedikleri takdirde, sendikalı kadın işçinin aşağıda yazılı kıdem süresine göre sosyal yardım mahiyetinde;

(a) evlendikleri tarihte üç kıdem yılı çalışmış olan işçilere 200 saat,

(b) evlendikleri tarihte beş kıdem yılı çalışmış olan işçilere 300 saat,

(c) evlendikleri tarihte on kıdem yılını doldurmuş olanlara 400 saat, karşılığı bir ödeme yapar. Bu sosyal yardıma esas olacak saat ücreti iş akdinin feshedildiği tarihteki saat ücretidir. Bu suretle iş akdini fesheden kadın işçinin yeniden işe alınması için, iş verenin kendisine bu madde gereğince ödediği sosyal yardımı iade etmesi şarttır.”

M.52. Doğum Yardımı: 150 TL

M.53. Çocuk Zammı: Ayda 10 TL

M.54. Emzirme Odaları ve Kreşler: “İş veren aşağıda zikredilen sosyal yardımları yapmayı kabul eder. (a) Kadın işçi sayısı 100’ün üstünde (100 dahil) olan iş yerlerinde çocuk emzirme odaları tesis etmek. (b) Kadın işçi sayısı 300’ün üstünde olan işyerlerinde emzirme odası ve okul çağına gelmemiş çocukların iş saatleri dahilinde bakılmalarını sağlayacak kreşler açmak. İş veren emzirme odası ve kreşlerin kapasitesinin kadın işçi sayısının yüzde 15’ine kadar olmasını sağlayacak her türlü imkânı kıymetlendirmeğe gayret eder.”

M.55. Cenaze Yardımı: 300 TL

M.57. Yemek Kaimesi: “İşveren; iş yerinde çalışan işçilere, çalıştıkları günlerde bir öğün öğle yemeği verir. Yemek kaimesi ekmek dahil ihzar masrafları hariç 175 kuruştur. Yemek, yemek pişen işyerlerinde verilir. Yemek pişmeyen işyerlerine pişen diğer bir işyerinden gönderilir.”

M.58. Jubile: 15 yılda Tekel ürünleri ve rozet; 20 yılda bir aylık ücret; 25 yılda iki aylık ücret ödenir.

M.59. Sigorta Tarafından Ücret Ödenmeyen İstirahatlerde Yardım: “Sendikalı işçiye sigorta doktoru tarafından verilen istirahatlerde, sigortaca ücret ödenmeyen müddetin azami ilk üç gününde (çalışmadığı halde kanunen ücret verilmesi gereken günler hariç) istirahatli olduğu ilk gün, çalıştığı süreye ait normal mesai ücreti ve 8 saatten bakiye müddetle ilk günü takip eden iki güne ait normal mesai ücretinin bakmakla görevli olduğu kimsesi bulunan işçiye % 60’ı, bulunmayan işçilere % 50’si nispetinde bir ücret ödenir.”

M.60. İhtiyat Askerliğinde Ücret: “(a) Evli olup eşi veya çocukları çalışmayanlara veya bakmakla mükellef muhtaç ana veya babası olanlara beher iş günü için 6 saatlik ücretleri tutarında, (b) evli olup eşi veya çocukları çalışanlara veya evli olmayıp bakımı ile mükellef ana ve babası bulunmayanlara beher iş günü için 4 saatlik ücretleri tutarında olacaktır.”

M.61. İş Kazası Tazminatı ve İş Kazası Prim Tarifesi

M.63. İşçi Eğitimi: “İş veren, işyerinde okuyup yazma bilmeyen işçilerin öğrenimlerinin ilkokul seviyesine yükseltilmesini ve mesleki bilgilerinin arttırılmasını sağlamak için gayret sarf etmeyi kabul eder.”

M.64. İşçi Koruma Sandığı: “İşbu toplu iş sözleşmesi kapsamına giren işyerlerinde çalışan işçilerin aylık ücretlerinin %2’si nispetinde tevkif edilecek meblağlar işçi koruma sandığı ismi altında işyerlerinde mevcut veya yeniden teşkil olunacak sandıklara yatırılır. Koruma sandığına iştirak etmek işçinin muhtariyetine tabidir. Sandığa iştirak etmek isteyen işçi, bu hususu yazılı olarak işyeri müdürlüğüne bildirir.”

M.66. Kanuni Ücretli İzinler: 1-5 yıl kıdemde üç iş haftası; 5-15 yıl kıdemde 4 iş haftası; 15 yıldan fazla kıdemde 5 iş haftası.

M.67. Ücretli Mazeret İzni: “İşçinin çocukları veya kız kardeşlerinin evlenmesi ve ana, baba, eş, kardeş veya çocuklarının ölümü halinde işçiye iki iş günü için ücretli izin verilir. İşyerinde çalışanlardan birinin ölümü halinde ölenin işçi veya memur olmasına bakılmaksızın, cenaze merasimine iştirak için işverence izin verilen işçilerin bu süre için ücretlerinden kesinti yapılmaz.”

M.68. Askerlik Yoklaması Ücretli İzni: “Muvazzaf askerlik yoklamalarında muayeneye tabi tutulmak üzere işyerinden ayrılması lazım gelen işçiye bu muamele için iş günü içinde izin verilir. İşçinin bilfiil bulunması icab etmeyen yoklamalar toplu olarak mümessiller eliyle yaptırılır.”

M.90. Yoklama: “İş yerinden dışarı çıkan her işçi yoklanır. Yoklamaya tâbi olacak işçiler iş yeri kapısında tesis olunacak bir ışık tertibatı ile tayin edilir. Bu ışık tertibatı o işyerinde çalışan işçilerin %40’ının yoklamasını temin edecek şekilde ayarlanır. İhbar veya işverence görülecek lüzum halinde yukardaki hükümle mukayyet kalınmaksızın haklarında ihbar yapılan veya lüzum görülen işçiler aranır. Taraf sendika bu hükmün suiistimal edilmemesi için işçiler nezdinde gerekli telkinlerde bulunacaktır.”

M.92. Başka İşleri Yapma Mecburiyeti: “İşçiler icabında kendilerine gösterilen ihtisas ve branşlarına uygun başka işleri de yapmağa mecburdurlar.”

M.99. Aşılanma Mecburiyeti: “Salgın hastalık tehlikesi hallerinde veya lüzum görüldüğü takdirde işçilere icabeden aşılar yaptırılır. Sıhhi bir mahzur olmadıkça her işçi aşılanmaya mecburdur.”

M.113: “Sigara fabrikaları ile sigara fabrikalarının bulunduğu mahallerdeki yaprak tütün bakım ve işleme evlerinde çalışan işçilere, idarece halen çalışılan beher günde verilmekte olan 15 adet sigara, 20 adete çıkarılmıştır.”