Türkiye’de asgari ücret tespitinde önemli değişiklikler yaşandı.

TEKGIDA-İŞ SENDİKA AKADEMİSİ

Bir dönem mahalli komisyonlar tarafından belirlenen asgari ücret, daha sonra ulusal düzeyde çalışan bir komisyon tarafından bölgesel ve ulusal düzeyde belirlenmeye başladı. Epeyce bir süre gazeteciler ve deniz adamları için ayrı asgari ücretler belirlendi. Bir dönem tarım işçilerinin ve 16 yaşından küçüklerin asgari ücreti ayrı hesaplanırdı; bunlar daha sonra birleştirildi. Günümüzde ise genel düzeyde kabul edilen asgari ücretin yanı sıra, avukatların ve mühendislerin-mimarların ayrı asgari ücretleri var. Bazı denizciler için de Uluslararası Taşımacılık Federasyonu tarafından belirlenen asgari ücretler uygulanıyor.

Tekgıda-İş Sendika Akademisi’nin bu raporunda mevzuatta asgari ücrete ilişkin düzenlemelerin toplu bir özeti sunulmaktadır. Gelecek haftaki raporumuzda asgari ücret uygulamaları ve sonuçları ele alınacaktır.

1921 YILINDA 151 SAYILI KANUNDAKİ DÜZENLEME

Türkiye’de mevzuatta asgari ücrete ilişkin ilk düzenleme, 10 Eylül 1921 tarihinde, daha Kurtuluş Savaşı devam ederken, Büyük Millet Meclisi tarafından kabul edilen ve Ereğli Kömür Havzası’ndaki işçiler için özel olarak çıkarılan kanunda yapıldı.

151 sayılı Ereğli Havzai Fahmiyesi Maden Amelesinin Hukukuna Müteallik Kanun’un 11.maddesi şöyleydi: “Maden ocaklarında çalışan amelenin haddi asgari ücreti ocak âmil veya mültezimleriyle amele birliği ve İktisat Vekâleti tarafından müntahap üç zat marifetiyle tayin olunur.”

1936 YILINDA 3008 SAYILI İŞ KANUNUNDAKİ DÜZENLEME VE 1950 YILINDAKİ DEĞİŞİKLİK

8.6.1936 gün ve 3008 sayılı İş Kanunu 15.6.1936 tarihli Resmî Gazete ’de yayımlandı ve bu tarihten bir yıl sonra yürürlüğe girdi.

Kanunun 32.maddesi asgari ücreti düzenliyordu: “İktisadi ve içtimai zaruretler dolayısla İktisat Vekaletince teklif edilecek işlerde gerek saat başına veya gündelik yahut haftalık veya aylık hesabile ve gerek parça başına yahut yapılan iş miktarına göre ödenecek işçi ücretlerinin en aşağı hadleri bir nizamname ile tespit edilir.”

Bu düzenleme sonrasında somut bir adım atılmadı.

25.1.1950 gün ve 5518 sayılı Kanunla (Resmî Gazete, 31.1.1950), İş Kanunu’nun 32. maddesi tümüyle değiştirildi ve aşağıdaki biçimi aldı:

“İktisadi ve içtimai zaruretler dolayısıyla Çalışma Bakanlığınca lüzum görülecek yerlerde ve işlerde işin mahiyet ve hususiyeti göz önünde tutularak gerek saat başına veya gündelik yahut haftalık veya aylık hesabıyla ve gerek parça başına yahut yapılan iş miktarına göre veya sair şekillerde ödenecek işçi ücretlerinin en aşağı hadleri mahalli komisyonlarca tespit olunur.

“Bu komisyonlar o yer için yetkili Çalışma teşkilatına mensup memurun başkanlığı altında bir işçi ve iş veren temsilcisi ile mahalli ticaret ve sanayi varsa ziraat odalarının kendi aralarından seçecekleri bir temsilci ve belediye encümeninden gönderilecek bir üye ve mahalli Hükümet doktoru ile sendikadan gönderilecek bir üyeden teşekkül eder.

“Kurul ve komisyonların çalışma, toplanma zaman ve usulleri ile mahalli komisyonların memur olmayan üyelerine verilecek huzur hakkı miktarı, asgari ücretin tespitinde nazara alınacak hususlar ve işçi ve iş veren temsilcilerinin seçim şekilleri ilgili bakanlıkların mütalaaları alınarak Çalışma Bakanlığınca tayin olunur.

“Kurul ve komisyonların memur üyelerinin yol masrafları kendilerine ödenir.

“Mahalli komisyonlarca tespit ve ilan edilen asgari ücretler hakkında, gerek iş verenler ve işçiler ve gerekse bunların sendikaları, sendika olmayan yerlerde temsilcileri bir ay içinde Çalışma Bakanlığı nezdinde itirazda bulunabilirler. İtiraz, Çalışma Bakanlığında, Bakanın tensip edeceği Çalışma Bakanlığından bir zatın başkanlığında, ikisi Çalışma Bakanlığından, birisi Ekonomi ve Ticaret Bakanlığı ve diğeri İşletmeler Bakanlığından olmak üzere kurulacak beş kişilik kurulda incelenir. Bu kurul tarafından verilen karar Çalışma Bakanının tasvibi ile kesinleşir. Çalışma Bakanlığı, 2nci maddedeki ev sanayiinde çalışanlarla tarım işçilerinde çalışanların ücretleri hakkında da yukarı ki fıkra hükmünü uygulamaya yetkilidir.

“İşverenlerce, işçiler adına müşteriden bir hizmet karşılığı olarak garson ücreti, servis bedeli veya diğer namlarla alınarak iş yerleri iç yönetmeliklerinde tespit edilecek esas ve usullere göre tamamıyla işçilere ödenmesi gereken paralar asgari ücret hesabında nazara alınmaz.”

1951 YÖNETMELİĞİNDEKİ DÜZENLEME

İş Kanunu’nun 32. maddesinde 1950 yılında yapılan değişiklik sonrasında, Asgari Ücretlerin Tespitine Müteallik Yönetmelik Çalışma Bakanlığı tarafından hazırlandı ve 13 Ocak 1951 tarihli Resmî Gazete ‘de yayımlanarak yürürlüğe girdi.

Yönetmelik, asgari ücretin unsurlarını şu şekilde belirliyordu: “M.1. (…) Asgari ücret, aynı mahiyetteki işlerde, işçilere normal bir çalışma günü karşılığı olarak ödenen ve işçinin normal gıda, mesken, giyim, sağlık, yakacak ve aydınlatma gibi zaruri ihtiyaçlarını karşılayabilecek kifayette olan bir ücrettir.”

Asgari ücrette cinsiyete göre bir ayrım yapılması yasaktı: “M.2. Bir işte çalışan kadın ve erkek işçilerin asgari ücretleri arasında bir fark gözetilmez.”

Asgari ücretin tespitinde mahalli komisyonlar görevlendirildi. “Asgari ücret, mahalli asgari ücret tespit komisyonlarınca mahallin ve bölgenin hususi şartları, görülen işin mahiyeti göz önünde tutularak iş kolu veya yer itibariyle tespit olunur. Parça başına yahut yapılan işin miktarına göre hesaplanan asgari ücret aynı mahiyetteki işlerde normal bir iş günü için tespit edilen asgari ücretten az olamaz.”

Asgari ücretin altında ücretle işçi çalıştırmak yasaktı: “M.4. Bir işveren veya işveren vekili tespit ve ilan olunan asgari ücretlerden daha az bir ücret ödeyemez. İşçi ve işverenler her zaman gerek ferdi ve gerek toplulukla iş mukaveleleri yolu ile asgari ücretin üstünde ücretler tespit eylemekte serbesttirler.”

Yönetmelik, asgari ücret tespitini yapacak mahalli komisyonların oluşumunu da düzenliyordu: “M.5. Asgari ücretin tespit edileceği yerlerde Çalışma Bakanlığının kararıyla bir asgari ücret tespit komisyonu kurulur. Bu komisyon bölge çalışma müdürünün veya çalışma teşkilatına mensup yetki vereceği bir memurun başkanlığında, bir işçi ve işveren temsilcisi ile mahalli ticaret ve sanayi, varsa ziraat odalarının kendi aralarından seçecekleri bu konuda yetkili bir temsilcisi ve belediye encümeninden gönderilecek bu konuda yetkili bir üye ve mahalli Hükümet doktoru ile sendikadan gönderilecek bir üyeden teşekkül eder.”

Asgari ücretin belirleneceği iş kolunda işçi sendikası yoksa, “işçi temsilcisi, bu yerde en çok işçi çalıştıran işyerinin birinci temsilcisidir.” (M.6) İşveren temsilcisi ise düzenlenen toplantıya katılan işverenler arasından seçilir. (M.7)

Mahalli komisyonların çalışmalarında dikkate almaları gereken noktalar da şu şekilde belirlenmişti: “M.11. Asgari ücret tespit komisyonları Çalışma Bakanlığından alacakları talimata göre üç ay içinde asgari ücretleri tespit ve bir veya birkaç mahalli gazete ile ilan ederler. Komisyonlar asgari ücretleri tespit ederken üçüncü maddede yazılı hususlardan başka; (A) o mahaldeki hayat pahalılığını; (B) o mahalde fiilen ödenmekte olan ücretlerin umumi vasatisini; (C) o iş ve yerin umumi ekonomik ve mali vaziyetini; (D) iş şartlarını; (E) işçilerin vasati hayat seviyesini; (F) adil ve kâfi bir asgari ücret tespiti için lüzumlu göreceği diğer hususları göz önünde tutar ve sarih malumat toplamak için anketler yapar.”

Mahalli komisyonların kararlarına Çalışma Bakanlığı nezdinde itiraz hakkı vardı. (M.12) Bu itirazlar, Çalışma Bakanlığı, Ekonomi ve Ticaret Bakanlığı ve İşletmeler Bakanlığı temsilcilerinden oluşan bir kurul tarafından karara bağlanıyordu ve bu karar kesindi. (M.13) Belirlenen asgari ücretler ilan ediliyor ve sendikalara bildiriliyordu. (M.17)

Yönetmelikte, asgari ücretin hangi aralıkta yeniden belirleneceğine ilişkin bir hüküm yoktu.

1952 YILINDA BASIN İŞ KANUNUNDA VE İLGİLİ YÖNETMELİKTEKİ DÜZENLEME

13.6.1952 gün ve 5953 sayılı Basın Mesleğinde Çalışanlarla Çalıştıranlar Arasındaki Münasebetlerin Tanzimi Hakkında Kanun, 20.6.1952 tarihli Resmî Gazete ‘de yayımlanarak yürürlüğe girdi.

Bu Kanuna 12.2.1954 gün ve 6253 sayılı Basın Mesleğinde Çalışanlarla Çalıştıranlar Arasındaki Münasebetlerin Tanzimi Hakkındaki Kanunun 10, 15, 17, 20 ve 28 inci Maddelerinin Değiştirilmesine ve Aynı Kanuna Bazı Maddelerin Eklenmesine Dair Kanun (Resmî Gazete, 19.2.1954) ile gazetecilerin asgari ücreti konusunda aşağıdaki düzenleme eklendi:

“Ek Madde 2. İktisadi ve içtimai zaruretler dolayısıyla Çalışma Vekaletince lüzumlu görülecek yerlerde 5953 sayılı Kanunun 1 inci maddesinde gösterilen işlerde çalıştırılan gazetecilere ödenecek ücretlerin en aşağı hadleri, ikinci fıkrada gösterilmiş bulunan komisyonlar tarafından tespit olunur.

“Bu komisyonlar, Çalışma Vekaletiyle Ekonomi ve Ticaret Vekaletinin ve Basın-Yayın ve Turizm Genel Müdürlüğünün kendi mensupları arasından seçecekleri birer kişi ile asgari ücretin tespit edileceği mahalde gazetecilerin ve bunların iş verenlerinin kendi aralarından seçecekleri birer kişiden terekküp eder. Çalışma Vekaletine mensup zat, komisyona başkanlık eder.

“Asgari ücretin tespit edileceği mahalde gazeteciler tarafından kurulmuş mesleki teşekkül mevcut değilse, yukarı ki fıkrada bahsi geçen iş verenlerle gazeteciler o mahalle en yakın bulunan gazeteci meslek teşekkülleri tarafından seçilir.

“Komisyon reylerin ekseriyetiyle karar verir. Komisyon tarafından verilen karar Çalışma Vekilinin tasdikiyle kesinleşir.

“Bu komisyonların memur azalarının yol masraflarıyla seyahat ve ikamet yevmiyeleri kendilerine dairelerince ödenir.

“Komisyonların çalışma ve toplanma zaman ve usulleri, bu komisyonların memur olmayan azalarına Çalışma Vekaletince verilecek yol masraflarıyla huzur hakkının miktarları, asgari ücretin tespitinde nazara alınacak hususlar ve komisyonların iş veren ve gazeteci azalarının seçim şekilleri Çalışma Vekaleti tarafından tespit olunur.”

Bu kanun uyarınca çıkarılan ve Çalışma Vekaleti tarafından hazırlanan Gazetecilerin Asgari Ücretlerinin Tespitine Müteallik Talimatname 29.1.1955 tarihinde Resmî Gazete ‘de yayımlanarak 15.2.1955 tarihinde yürürlüğe girdi.

Yönetmeliğe göre asgari ücret şöyle tanımlanmaktadır: “M.2. Bu ücret gazeteciye bir çalışma günü karşılığı olarak ödenen ve gazetecinin normal gıda, mesken, giyim, sağlık, yakacak ve aydınlatma gibi zaruri ihtiyaçlarını karşılayabilecek kifayette olan bir ücrettir.”

Kadın ve erkek gazetecilerin asgari ücretleri arasında bir fark yapılamaz. (M.3) Asgari ücretin altında bir ücretle gazeteci çalıştırılamaz. Asgari ücretin üstünde bir ücrette anlaşılması mümkündür. (M.4)

Yönetmeliğe göre asgari ücreti tespit edecek komisyonun bileşenleri şöyleydi: “M.5. Asgari ücretin tespit edileceği yerlerde Çalışma Vekaletinin kararı ile bir komisyon kurulur. Bu komisyon Çalışma Vekaleti ile İktisat ve Ticaret Vekaletinin ve Basın-Yayın ve Turizm Genel Müdürlüğünün kendi mensupları arasından seçecekleri birer kişi ile bir gazeteci ve bir işveren temsilcisinden ibaret olmak üzere 5 kişiden terekküp eder. Çalışma Vekaletine mensup zat, komisyona başkanlık eder.”

“Komisyonlar asgari ücretleri tespit ederken (A) mahallin hayat pahalılığını, (B) o mahalde fiilen ödenmekte olan ücretlerin umumi vasatisini, (C) benzer iş kollarında verilen ücretleri, (D) iş şartlarını, (E) gazetecilerin vasati hayat seviyelerini, (F) adil ve kâfi bir asgari ücret tespiti için lüzumlu göreceği diğer hususları göz önünde bulundurur.” (M.10)

Komisyon kararları, “Çalışma Vekilinin aynen veya tadilen tasdiki ile” kesinleşir. (M.12)

5953 sayılı Basın Mesleğinde Çalışanlarla Çalıştıranlar Arasındaki Münasebetlerin Tanzimi Hakkında Kanuna 6253 sayılı Kanunla eklenen Ek Madde 2, 25.8.1971 gün ve 1475 sayılı İş Kanunu’nun 110/G maddesiyle yürürlükten kaldırıldı. Böylece, bu konudaki yönetmelik de yürürlükten kalkmış oldu. Gazetecilerin asgari ücreti de İş Kanunundaki düzenlemelere dahil edildi.

1954 YILINDA 6379 SAYILI DENİZ İŞ KANUNUNDA VE İLGİLİ YÖNETMELİKTEKİ DÜZENLEME

10.3.1954 gün ve 6379 sayılı Deniz İş Kanunu 20.3.1954 günlü Resmî Gazete ‘de yayımlanarak yürürlüğe girdi. Bu kanunda deniz adamlarının asgari ücretleri düzenlendi. İlgili madde aşağıda sunulmaktadır:

“Madde 41. İktisadi ve içtimai zaruretler dolayısıyla Çalışma Vekaletince lüzum görülecek yerlerde ve işlerde bu kanunda gösterilen işler karşılığı olarak gemi adamlarına ödenecek ücretlerin en aşağı hadleri ikinci fıkrada yazılı komisyonlar tarafından tespit olunur.

“Bu komisyonlar aşağıda yazılı kimselerden terekküp eder:

1.Çalışma Vekaletinin kendi mensupları arasından seçeceği iki kişi;

2.Münakalat Vekaletinin kendi mensupları arasından seçeceği bir kişi;

3.Denizcilik Bankası Türk Anonim Ortaklığı’ndan bir mümessil;

4.Asgari ücretin tespit edileceği mahalde gemi adamları tarafından kurulmuş bulunan meslek teşekküllerinin kendi azaları arasından seçeceği iki kişi;

5.Asgari ücretin tespit edileceği mahalde donatanlar tarafından kurulmuş olan meslek teşekküllerinin kendi azaları arasından seçeceği bir kişi.

“Komisyonun Çalışma Vekaletine mensup azalarından biri, Çalışma Vekilinin tensibiyle, komisyona başkanlık eder.

“Asgari ücretin tespit edileceği mahalde gemi adamları veya donatanlar tarafından kurulmuş meslek teşekkülleri mevcut değilse, yukarı ki fıkrada bahsi geçen gemi adamlarıyla işverenler o mahalle en yakın bulunan bu kabil meslek teşekkülleri tarafından seçilir.

“Komisyon reylerin ekseriyetiyle karar verir. Bu karar Çalışma Vekilinin tasdikiyle kesinleşir.

“Komisyonların memur azalariyle Denizcilik Bankası Türk Anonim Ortaklığına mensup azanın yol masrafları, seyahat ve ikamet yevmiyeleri kendilerine dairelerince ödenir.

“Komisyonların çalışma ve toplanma zaman ve usulleri, bu komisyonların memur olmayan azalarına Çalışma Vekaletince verilecek yol masraflarıyla huzur hakkının miktarları asgari ücretin tespitinde nazara alınacak hususlar ve komisyonların gemi adamı ve işveren azalarının seçim şekilleri Çalışma Vekaleti tarafından tespit olunur.”

Bu kanunun öngördüğü Gemi adamlarının Asgari Ücretlerinin Tespitine Müteallik Talimatname Çalışma Bakanlığı tarafından hazırlanarak 16.6.1955 tarihli Resmî Gazete ‘de yayımlandı ve yürürlüğe girdi.

Yönetmelik asgari ücreti şu şekilde tanımlıyordu: “M.2. Bu ücret gemi adamına bir çalışma günü karşılığı olarak ödenen ve gemi adamının normal gıda, mesken, giyim, sağlık, yakacak ve aydınlatma gibi zaruri ihtiyaçlarını karşılayabilecek kifayette olan bir ücrettir.”

Asgari ücretin altında ücretlerle gemi adamı istihdamı yasaktır. Yazılı iş sözleşmeleriyle asgari ücretin üstünde ücret belirlenmesi mümkündür. (M.4)

Gemi adamları için asgari ücreti belirleyen komisyonun bileşenleri de yönetmelikte belirlenmiştir: “M.5. Asgari ücretin tespit edileceği iş ve yerlerde Çalışma Vekaletinin kararı ile aşağıdaki yazılı kimselerden mürekkep olmak üzere 7 kişilik bir Komisyon kurulur. (1) Çalışma Vekaletinin kendi mensupları arasından seçeceği iki kişi; (2) Münakalat Vekaletinin kendi mensupları arasından seçeceği bir kişi; (3) Denizcilik Bankası Türk Anonim Ortaklığı’ndan bir mümessil; (4) asgari ücretin tespit edileceği mahalde gemi adamları tarafından kurulmuş bulunan meslek teşekküllerinin kendi azaları arasından seçeceği iki kişi; (5) asgari ücretin tespit edileceği mahalde donatanlar tarafından kurulmuş olan meslek teşekküllerinin kendi azaları arasından seçeceği bir kişi; Komisyonun Çalışma Vekaletine mensup azalarından biri, Çalışma Vekilinin tensibiyle, komisyona başkanlık eder.”

“M.10. Komisyonlar asgari ücretleri tespit ederken; (A) mahallin hayat pahalılığını, (B) o mahalde fiilen ödenmekte olan ücretlerin umumi vasatisini, (C) benzer iş kollarında verilen ücretleri, (D) iş şartlarını, (E) gemi adamlarının vasati hayat seviyelerini, (F) adil ve kâfi bir asgari ücret tespiti için lüzumlu göreceği diğer hususları göz önünde tutar.”

Komisyonun kararı “Çalışma Vekilinin aynen veya tadilen tasdiki ile” kesinleşmektedir. (M.12)

Ancak bu uygulama, 1967 yılında kabul edilen 854 sayılı Deniz İş Kanunu ile değiştirildi ve deniz adamlarının asgari ücretlerinin belirlenmesi de İş Kanunu kapsamına alındı.

20.4.1967 gün ve 854 sayılı Deniz İş Kanunu 29.4.1967 tarihinde Resmî Gazete ‘de yayımlanarak yürürlüğe girdi. Bu kanunun 37.maddesi şöyleydi: “Asgari ücret. Gemi adamlarının asgari ücretleri, İş Kanunu’nun ilgili maddesi gereğince tespit olunur.”

1961 ANAYASASI

1961 Anayasasında asgari ücrete ilişkin düzenleme şu şekildeydi: “M.45. Devlet, çalışanların, yaptıkları işe uygun ve insanlık haysiyetine yaraşır bir yaşayış seviyesi sağlamalarına elverişli adaletli bir ücret elde etmeleri için gerekli tedbirleri alır.

1967 YILINDA 931 SAYILI İŞ KANUNUNDA VE İLGİLİ YÖNETMELİKTEKİ DÜZENLEME

3008 sayılı İş Kanunu’nun yerini 1967 yılında 931 sayılı İş Kanunu aldı. 28.7.1967 gün ve 931 sayılı İş Kanunu 12.8.1967 günlü Resmî Gazete ‘de yayımlanarak yürürlüğe girdi ve 3008 sayılı İş Kanunu yürürlükten kalktı. Bu kanunun 33.maddesi asgari ücret konusunu düzenledi. Madde metni şöyleydi:

“Hizmet akdi ile çalışan her türlü işçi, gemi adamı ve gazetecilerin ekonomik ve sosyal durumlarının düzenlenmesi için Çalışma Bakanlığınca asgari ücret tespit komisyonu aracılığı ile ücretlerin asgari hadleri en geç iki senede bir tespit edilir.

“Asgari ücret tespit komisyonu Çalışma Bakanlığının tespit edeceği üyelerden birinin başkanlığında Çalışma Bakanlığı Çalışma Genel Müdürü veya yardımcısı, İşçi Sağlığı Genel Müdürü veya yardımcısı, Araştırma Kurulu Başkanı veya Üyesi, Ticaret Bakanlığı İç ticaret Dairesi Genel Müdürü veya yardımcısı, Devlet Planlama Dairesinden konu ile ilgili Dairenin başkanı veya yardımcısı ile bünyesinde en çok işçi ve işvereni temsil eden Ankara’daki en üst derecedeki işçi ve işveren teşekküllerinin değişik iş kollarından seçecekleri beşer temsilciden kurulur. Asgari Ücret Tespit Komisyonu en az on üyesinin katılmasıyla toplanır. Üye oylarının çoğunluğu ile karar verir. Oyların eşitliği halinde Başkanın oyu kararı sağlar.

“Komisyon kararları kesindir. Kararlar Resmî Gazete ile yayımlanarak yürürlüğe girer.

“Komisyonun toplanma ve çalışma şekli, asgari ücretlerin tespiti sırasında uygulanacak esaslar ile, başkan, üye ve raportörlere verilecek huzur hakları Çalışma ve Maliye Bakanlıklarınca çıkarılacak bir yönetmelikte gösterilir.

“Asgari Ücret Tespit Komisyonunun çalışmasını sağlamak ve kolaylaştırmak için Çalışma Bakanlığı içinde ayrıca bir büro kurulur.”

931 sayılı İş Kanunu asgari ücrete ilişkin iki önemli değişiklik getirdi. Yasayla mahalli komisyonlar kaldırılarak asgari ücretlerin ülke düzeyinde faaliyet gösterecek tek bir komisyon tarafından belirlenmesi ilkesi kabul edildi. Ayrıca, asgari ücretin en geç hangi aralıklarla belirleneceği konusunda da bir hüküm getirildi.

1968 yılında Çalışma Bakanlığı tarafından hazırlanan Asgari Ücret Yönetmeliği 5.4.1968 günlü Resmî Gazete ‘de yayımlanarak yürürlüğe girdi.

Yönetmelik, asgari ücretin belirlenmesinde dikkate alınacak noktaları şöyle belirtiyordu: “M.1. Asgari ücret, işçilere normal bir çalışma günü karşılığı olarak ödenen ve işçinin asgari gıda, mesken, giyim, sağlık, aydınlatma, taşıt, kültürel ve eğlence gibi zaruri ihtiyaçlarını cari fiyatlar üzerinden karşılamaya yetecek miktarda olan bir ücrettir.” Yönetmelik, asgari ücretin belirlenmesinde, daha önce uygulamadan farklı olarak, kültür ve eğlenceyi de işçilerin zaruri ihtiyaçları arasında sayıyordu.

Yönetmeliğin diğer bir maddesinde, asgari ücret belirlenirken dikkate alınması gereken noktalar belirtiliyordu: “M.11. Komisyon, asgari ücretin tespitinde ilgili hükümler dışında aşağıdaki hususları da dikkate alır. Asgari ücret mahalli seviyede tespit edilecek mahallin, bölge seviyesinde yapılacaksa bölgenin, işkolu seviyesinde yapılacaksa iş kolunun, milli seviyede yapılacaksa genel olarak: (a) hayat pahalılığı, (b) sosyal ve ekonomik durumu, (c) fiilen ödenmekte olan ücretlerin genel ortalaması, (d) toplu iş sözleşmelerinde ücret ve asgari ücretlerin seyri, (e) işçinin çocuk (16 yaşında ve daha küçük) veya büyük oluşu, (f) yapılan işin niteliği.”

“Asgari ücret mahalli, bölgesel veya belirli bir yerdeki bir veya daha fazla işkolunda veya o yerdeki bütün işkollarında veya milli seviyede tespit” edilebilecekti. (M.3)

Asgari Ücret Tespit Komisyonunun kararları kesindi; itiraz hakkı yoktu. (M.6)

Belirlenmiş asgari ücretin altında ücretlerle işçi çalıştırmak yasaktı. Toplu iş sözleşmelerine veya hizmet akitlerine işçilerin asgari ücretin altında ücretlerle çalışılabileceğine ilişkin madde konması da engelleniyordu. (M.13)

931 sayılı İş Kanunu, Türkiye İşçi Partisi’nin başvurusu üzerine, Anayasa Mahkemesi 1967/40 esas sayılı ve 1970/26 karar sayılı kararıyla 14.5.1970 günü iptal edildi.

1971 YILINDA 1475 SAYILI İŞ KANUNUNDA VE İLGİLİ YÖNETMELİKTEKİ DÜZENLEME

25.8.1971 gün ve 1475 sayılı İş Kanunu 1.9.1971 tarihli Resmî Gazete ‘de yayımlanarak yürürlüğe girdi. Kanunun 33.maddesi asgari ücreti düzenliyordu. Madde metni aşağıda sunulmaktadır:

“Hizmet akdi ile çalışan ve bu konunun kapsamına giren her türlü işçi ile gemi adamı ve gazetecilerin ekonomik ve sosyal durumlarının düzenlenmesi için Çalışma Bakanlığınca Asgari Ücret Tespit Komisyonu aracılığı ile ücretlerin asgari hadleri en geç iki senede bir tespit edilir.

“Asgari Ücret Tespit Komisyonu, Çalışma Bakanlığının tespit edeceği üyelerden birinin başkanlığında Çalışma Bakanlığı Çalışma Genel Müdürü veya yardımcısı, İşçi Sağlığı Genel Müdürü veya yardımcısı, Devlet İstatistik Enstitüsü Ekonomik İstatistikler Dairesi Başkanı veya yardımcısı, Sanayi ve Ticaret Bakanlığı Konjonktür ve Yayın Dairesi Müdürü veya yardımcısı, Devlet Planlama Teşkilatından konu ile ilgili dairenin Başkanı veya yetki vereceği bir görevli ile bünyesinde en çok işçiyi bulunduran en üst işçi teşekkülünden değişik iş kolları için seçecekleri beş, bünyesinde en çok işvereni bulunduran en üst işveren teşekkülünden değişik iş kolları için seçeceği beş temsilciden kurulur. Asgari Ücret Tespit Komisyonu en az on üyesinin katılmasıyla toplanır. Üye oylarının yoğunluğu ile karar verir. Oyların eşitliği halinde, Başkanın bulunduğu taraf çokluk sayılır.

“Komisyon kararları kesindir. Kararlar Resmî Gazete ‘de yayınlanarak yürürlüğe girer.

“Komisyonun toplanma ve çalışma şekli, asgari ücretlerin tespiti sırasında uygulanacak esaslar ile başkan, üye ve raportörlere verilecek huzur hakları Çalışma ve Maliye Bakanlıklarının ortaklaşa hazırlayacakları yönetmelikte belirtilir.

Asgari Ücret Tespit Komisyonunun çalışmasını sağlamak ve kolaylaştırmak için Çalışma Bakanlığı içinde ayrıca bir büro kurulur.”

1475 sayılı İş Kanunu’na eklenen Geçici Madde 4 ile de tarım işçilerinin asgari ücreti konusunda bir düzenleme getirildi. Madde metni aşağıda sunulmaktadır:

“Tarım İş Kanunu’nun yürürlüğe girmesine kadar tarım işçilerinin asgari ücretleri bu Kanunun 33’üncü maddesindeki esaslara göre ve ayrıca tespit olunur.

“Tespit olunan bu ücret, Tarım İş Kanunu’nun yürürlüğe girmesinden sonra, o Kanun uyarınca asgari ücret tespit oluncaya kadar geçerlidir.

“Tarım ve orman işçilerinin asgari ücretlerinin tespiti sırasında Komisyona Tarım, Orman ve Köy İşleri Bakanlıkları ile T. Ziraat Odaları Birliği ve tarım ve orman işkollarında kurulu en çok üyesi bulunan işçi sendikalarından da birer temsilci katılır.”

1475 sayılı İş Kanunu’nun kabulünden sonra Çalışma Bakanlığı tarafından hazırlanan Asgari Ücret Yönetmeliği 12.2.1972 günlü Resmî Gazete ‘de yayımlanarak yürürlüğe girdi.

Yönetmelik, asgari ücretin belirlenmesinde dikkate alınacak noktaları şöyle belirtiyordu: “M.1. Asgari ücret; işçilere normal bir çalışma günü karşılığı olarak ödenen ve işçinin gıda, konut, giyim, sağlık, ulaşım ve kültür gibi zorunlu ihtiyaçlarını günün fiyatları üzerinden asgari düzeyde karşılamaya yetecek ücrettir.”

Yönetmelik, asgari ücretin belirlenmesinde dikkate alınması gereken durumu da tanımlıyordu: “M.5. Asgari ücret, işçilerin 16 yaşını doldurmuş olup olmadıklarına göre ayrı ayrı saptanır. Asgari Ücret Tespit Komisyonu, asgari ücretin saptanmasında (…) (a) sosyal durumu, (b) ekonomik durumu, ücretliler geçinme indekslerini, bu indeksler yoksa geçinme indekslerini, (c) fiilen ödenmekte olan ücretlerin genel seyrini, (d) işkolu veya işkollarının niteliğini göz önünde bulundurur.”

1972 Yönetmeliği, gemi adamları ve gazeteciler hakkında ayrı asgari ücret belirlenmesi uygulamasına da son verdi: “M.3. Asgari Ücret Tespit Komisyonu asgari ücreti; mahalli veya bölgesel yahut ülke düzeyinde olmak üzere, bir işkolu veya birden fazla işkolu yahut bütün işkollarını kapsayacak şekilde saptar. Asgari ücretin tespitinde uygulanan usul ne olursa olsun, 1475 sayılı İş Kanunu’nun 33’üncü maddesinde yer alan işçi, gemi adamı ve gazetecilerin çalıştığı hiçbir işkolu ve hiçbir mahal, asgari ücretin dışında bırakılamaz.”

Yönetmelik, asgari ücretin altında ücret ödenmesini yasaklıyor, sosyal yardımlar nedeniyle asgari ücrette bir indirim yapılmasını engelliyordu: “M.10. İşçilere, saptanan asgari ücretlerden düşük ücret ödenemez. Hizmet akitlerine ve toplu iş sözleşmelerine, asgari ücretlerden daha düşük ücret ödenmesini öngören hükümler konamaz. İşverenler tarafından işçilere sağlanan sosyal yardımlar sebebiyle asgari ücretten herhangi bir indirme yapılamaz.”

Yönetmelik tarımda asgari ücret belirlenmesini de düzenledi: “M.15. 1475 sayılı İş Kanunu’nun geçici 4’üncü maddesi uyarınca tarım işçilerinin asgari ücretleri de bu Yönetmelikteki usul ve esaslara göre ayrıca saptanır. Tarım işçilerinin asgari ücretlerinin saptanmasında Komisyona; Tarım, Orman ve Köy İşleri Bakanlıkları ve Türkiye Ziraat Odaları Birliği tarafından atanacak birer üye ile tarım ve orman işkolunda kurulu ve en çok üyeye sahip işçi sendikasının (…) seçeceği bir temsilci katılır.”

1982 ANAYASASI

Asgari ücret 1982 Anayasasında da ele alındı. Anayasanın 55.maddesi ilk biçiminde bu konuda aşağıdaki düzenlemeyi getirdi:

“Devlet, çalışanların yaptıkları işe uygun adaletli bir ücret elde etmeleri ve diğer sosyal yardımlardan yararlanmaları için gerekli tedbirleri alır.

“Asgarî ücretin tespitinde ülkenin ekonomik ve sosyal durumu göz önünde bulundurulur.”

3.10.2001 gün ve 4709 sayılı Kanunla, bu maddenin ikinci fıkrası şu şekilde değiştirildi: “Asgarî ücretin tespitinde çalışanların geçim şartları ile ülkenin ekonomik durumu da göz önünde bulundurulur.

2003 YILINDA 4857 SAYILI İŞ KANUNUNDA VE İLGİLİ YÖNETMELİKTEKİ DÜZENLEME

22.5.2003 gün ve 4857 sayılı İş Kanunu 10.6.2003 tarihli Resmî Gazete ‘de yayımlanarak yürürlüğe girdi. Bu kanunun asgari ücreti düzenleyen maddesi aşağıda sunulmaktadır:

“M.39. İş sözleşmesi ile çalışan ve bu Kanunun kapsamında olan veya olmayan her türlü işçinin ekonomik ve sosyal durumlarının düzenlenmesi için Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığınca Asgari Ücret Tespit Komisyonu aracılığı ile ücretlerin asgari sınırları en geç iki yılda bir belirlenir.

“Asgari Ücret Tespit Komisyonu, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığının tespit edeceği üyelerden birinin başkanlığında Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Çalışma Genel Müdürü veya yardımcısı, İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürü veya yardımcısı, Devlet İstatistik Enstitüsü Ekonomik İstatistikler Dairesi Başkanı veya yardımcısı, Hazine Müsteşarlığı temsilcisi, Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığından konu ile ilgili dairenin başkanı veya yetki vereceği bir görevli ile bünyesinde en çok işçiyi bulunduran en üst işçi kuruluşundan değişik işkolları için seçecekleri beş, bünyesinde en çok işvereni bulunduran işveren kuruluşundan değişik işkolları için seçeceği beş temsilciden kurulur. Asgari Ücret Tespit Komisyonu en az on üyesinin katılmasıyla toplanır. Kurul, üye oylarının çoğunluğu ile karar verir. Oyların eşitliği halinde, Başkanın bulunduğu taraf çoğunluğu sağlamış sayılır.

“Komisyon kararları kesindir. Kararlar Resmî Gazetede yayımlanarak yürürlüğe girer.

“Komisyonun toplanma ve çalışma şekli, asgari ücretlerin tespiti sırasında uygulanacak esaslar ile başkan, üye ve raportörlere verilecek huzur hakları Maliye Bakanlığı ve Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığının birlikte hazırlayacakları yönetmelikte belirtilir.

“Asgari Ücret Tespit Komisyonunun sekretarya hizmetleri, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından yerine getirilir.”

Bu maddenin, asgari ücret tespit komisyonunun bileşimini düzenleyen ikinci fıkrası, 2.7.2018 gün ve 700 sayılı kanun hükmünde kararnamenin 145. maddesiyle yürürlükten kaldırıldı. Bu fıkranın yürürlükten kaldırılmasıyla birlikte, komisyon bileşenleri ilgili yönetmeliğe göre belirlenmeye başlandı. Diğer bir deyişle, komisyonun bileşenlerinin değiştirilebilmesi için artık bir kanun değişikliğine gerek yoktur, yönetmeliğin değiştirilmesi yeterlidir.

4857 sayılı İş Kanunu’nun kabul edilmesinin ardından Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından hazırlanan Asgari Ücret Yönetmeliği 1.8.2004 tarihli Resmî Gazete ‘de yayımlanarak yürürlüğe girdi.

Yönetmelik, belirlenecek asgari ücretin “her türlü işçinin çalıştığı bütün işkollarında” geçerli olacağını belirtiyordu (M.2)

“Asgari ücretin belirlenmesinde dil, ırk, cinsiyet, siyasal düşünce, felsefi inanç, din, mezhep ve benzeri sebeplere dayalı herhangi bir ayrım” yapılması yasaktı (M.5)

Bu fıkra 19.4.2014 tarihli Resmî Gazete ‘de yayımlanan yönetmelikle aşağıdaki biçimde değiştirildi:

“M.5. Asgari ücretin belirlenmesinde dil, ırk, renk, cinsiyet, engellilik, siyasal düşünce, felsefî inanç, din ve mezhep ile benzeri sebeplere dayalı herhangi bir ayrım yapılamaz.”

“M.7. Ücret en geç iki yılda bir olmak üzere işçilerin 16 yaşını doldurmuş olup olmadıklarına göre ayrı ayrı belirlenir. Komisyon, ücretin belirlenmesinde; ülkenin içinde bulunduğu sosyal ve ekonomik durumu, ücretliler geçinme indekslerini, bu indeksler yoksa geçinme indekslerini, fiilen ödenmekte olan ücretlerin genel durumunu ve geçim şartlarını göz önünde bulundurur.”

Bu fıkra, 19.4.2014 tarihli Resmî Gazete ‘de yayımlanan yönetmelikle aşağıdaki biçimde değiştirildi:

“Ücret en geç iki yılda bir olmak üzere belirlenir. Komisyon, ücretin belirlenmesinde; ülkenin içinde bulunduğu sosyal ve ekonomik durumu, ücretliler geçinme indekslerini, bu indeksler yoksa geçinme indekslerini, fiilen ödenmekte olan ücretlerin genel durumunu ve geçim şartlarını göz önünde bulundurur.

Yönetmelikte, asgari ücret tespit komisyonunu oluşturacak kişiler şu şekilde belirlenmişti (M.8):

“Komisyon; Bakanlığın tespit edeceği üyelerden birinin başkanlığında,

1. a) Bakanlık Çalışma Genel Müdürü veya yardımcısı,
2. b) Bakanlık İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürü veya yardımcısı,
3. c) Devlet İstatistik Enstitüsü Ekonomik İstatistikler Dairesi Başkanı veya yardımcısı, (İşgücü, Hizmetler, Fiyat İstatistikleri ve İndeksler Dairesi Başkanlığı)
4. d) Hazine Müsteşarlığı temsilcisi,
5. e) Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığından konu ile ilgili dairenin başkanı veya yetki vereceği bir görevli,
6. f) Bünyesinde en çok işçiyi bulunduran en üst işçi kuruluşunun değişik işkolları için seçeceği beş temsilci,
7. g) Bünyesinde en çok işvereni bulunduran işveren kuruluşunun değişik işkolları için seçeceği beş temsilciden,

Kurulur.”

Komisyon kararları kesindir.

İşverenlerin asgari ücretin altında ücret ödemesi yasaktır. İş sözleşmelerine veya toplu iş sözleşmelerine konan, asgari ücretin altında ücretlerle işçi çalıştırılabileceğine ilişkin hükümler geçersizdir. Ayrıca, işçilere sağlanan sosyal yardımlar nedeniyle asgari ücretten herhangi bir indirim yapılması da yasaklanmıştır. (M.12)

2014 YILINDA YERALTINDA ÇALIŞAN KÖMÜR İŞÇİLERİ İÇİN AYRI DÜZENLEME

3213 sayılı Maden Kanunu’na 10.9.2014 gün ve 6552 sayılı Kanunla (Madde 9) eklenen maddeyle, linyit ve taşkömürü çıkarılan işyerlerinde yeraltında çalışan işçilerin ücretinin asgari ücretin en az iki katı olması düzenlemesi getirildi. İlgili madde şöyledir: “Bu Kanunun 2. maddesinde sayılan 4. Grup madenlerden “Linyit” ve “Taşkömürü” çıkarılan işyerlerinde, yer altında çalışan işçilere ödenecek ücret miktarı 4857 sayılı Kanunun 39 uncu maddesi uyarınca belirlenen asgari ücretin iki katından az olamaz.”