Tekgıda-İş Sendika Akademisi’nin 30 Ocak 2023 tarihli raporunda, Yüksek Hakem Kurulu’na ilişkin mevzuat düzenlemeleri ile 12 Eylül 1980 darbesi sonrasında yapılan çalışmalara ilişkin hukuki çerçeve sunulmuştu.

TEKGIDA-İŞ SENDİKA AKADEMİSİ

Bu raporda, yapılan çalışmalardan bazı örnekler ele alınmaktadır.

12 Eylül 1980 darbesi sonrasında fiyat artışları önemli bir ölçüde kontrol altına alındı. Tüketici fiyatları endeksi (fiyatlar) 1979 yılında % 62,0 ve 1980 yılında yüzde 101,4 oranında artmışken, enflasyon oranı 1981 yılında yüzde 34,0’e, 1982 yılında yüzde 28,4’e geriledi. 1983 yılında yüzde 31,4 oldu.

Yüksek Hakem Kurulu, ilk toplu iş sözleşmesini 4 Nisan 1981 tarihinde yeniledi. 1983 yılı sonuna kadar yenilenen toplu iş sözleşmesi sayısı 4600 dolaylarındadır. Bu toplu iş sözleşmeleri kapsamındaki işçi sayısı da 1,8 milyondur. Ancak bazı toplu iş sözleşmeleri Yüksek Hakem Kurulu tarafından iki kez yenilendiğinden, mükerrer sayım da söz konusudur.

1980 ve 1981 sözleşmeleri üç yıl, 1982 sözleşmeleri iki yıl ve 1983 sözleşmeleri de bir yıllık süreyle yenilendi.

Yüksek Hakem Kurulu yenilenen toplu iş sözleşmelerine ilişkin bazı ilke kararları benimsedi:

1979 yılında süresi bitmiş olup yenilenecek sözleşmelerde, birinci yıl (1979) için yüzde 80; ikinci yıl (1980) için yüzde 50 ve üçüncü yıl (1981) için yüzde 10 artı 3.000 TL aylık zam verildi.

1980 yılında süresi bitmiş olup yenilenecek sözleşmelerde, birinci yıl (1980) için yüzde 70-80; ikinci yıl (1981) için yüzde 10 artı 3.000 TL aylık zam verildi.

1981 yılında süresi bitmiş olup yenilenecek sözleşmelerde, birinci yıl (1981) için yüzde 15 artı 4.000 TL; ikinci yıl (1982) için yüzde 15 artı 3.000 TL ve üçüncü yıl (1983) için yüzde 15 artı 3.000 TL aylık zam verildi.

1982 yılında süresi bitmiş olup yenilenecek sözleşmelerde birinci yıl (1982) için yüzde 15 artı 3.000-3.500 TL; ikinci yıl (1982) için yüzde 20 artı 1.500 TL zam verildi.

1983 yılında süresi bitmiş olup yenilenecek sözleşmelerde birinci yıl (1983) yüzde 20 artı 1.500 TL zam verildi. (Saim Kaptan, Yüksek Hakem Kurulu’nca Yenilenen Toplu İş Sözleşmeleri Ücret Analizi, 1980-1983, DPT 2051-SPB:394, Ankara, Nisan 1986, s. 10-11)

Yüksek Hakem Kurulu tarafından yenilenen toplu iş sözleşmelerinin bazıları, yürürlükte bir toplu iş sözleşmesinin bulunmadığı işyerlerine Bakanlar Kurulu kararlarıyla teşmil edildi.

Bu nitelikteki ilk teşmil kararı, 29 Ağustos 1981 günlü Resmi Gazete’de yayımlanan ve Türkiye Cam Sanayii İşverenleri Sendikası ile Kristal-İş Sendikası arasındaki toplu iş sözleşmesinin Sinop Cam Sanayii A.Ş., Trakya Cam Sanayii A.Ş. ve Televizyon Cam Sanayii A.Ş. işyerlerine de uygulanmasına ilişkindi.

1983 yılında da Yüksek Hakem Kurulu’nun yenilediği çok sayıda toplu iş sözleşmesi diğer işyerlerine teşmil edildi. Örneğin, Tekgıda-İş Sendikası ile TASKOBİRLİK Üzüm ve Mamulleri Tarım Satış Kooperatifleri Birliği arasındaki toplu iş sözleşmesi, Çat, Karaman, Gaziler ve Hamzalar Üzüm Satış Kooperatifleri işyerlerine de uygulandı (Resmi Gazete,30.9.1983).

Tekgıda-İş Sendikası ile Et ve Balık Kurumu Gn.Md. arasındaki toplu iş sözleşmesi de Manisa, Van, Afyon Et Kombinası Müdürlükleri ile Fatsa Balıkçılık Müessesesi Müdürlüğü’ne teşmil edildi (Resmi Gazete,10.10.1983).

Yüksek Hakem Kurulu tarafından yenilenen toplu iş sözleşmelerine ilişkin veriler aşağıda sunulmaktadır (Kaptan,1986;17):

YHK Tarafından Yenilenen Toplu İş Sözleşmeleri

Yüksek Hakem Kurulu tarafından elden geçirilen toplu iş sözleşmeleri kapsamındaki işçilerin işkollarına dağılımı ise aşağıda sunulmaktadır (Kaptan,1986;25):

 

 

VAKIFBANKSEN İLE VAKIFLAR BANKASI TOPLU İŞ SÖZLEŞMELERİ

12 Eylül 1980 darbesi sonrasında Yüksek Hakem Kurulu’nun toplu iş sözleşmelerinde yol açtığı tahribatın örneklerinden biri Vakıfbanksen’in (Vakıflar Bankası Mensupları Sendikası) Vakıflar Bankası ile imzalamış olduğu toplu iş sözleşmesinde yaşandı.

Vakıfbanksen, 1.5.1980-30.4.1982 döneminde yürürlükte bulunan Beşinci Dönem Toplu İş Sözleşmesi (imza tarihi 7 Ağustos 1980) ile 1.5.1982-30.4.1985 döneminde Yüksek Hakem Kurulu tarafından yürürlüğe konulan toplu iş sözleşmesini birlikte bastırarak, geriye gidişin karşılaştırılmasını kolaylaştırdı. Aşağıda, Yüksek Hakem Kurulu tarafından yürürlüğe konulan toplu iş sözleşmesinin işçi haklarını geriye götürücü düzenlemelerinin bir bölümü, karşılaştırmalı olarak verilmektedir:

1980-1982 TİS/M.3: “Taraflar, özgürlükçü demokrasi, insan hakları, hukukun üstünlüğü, çağdaş düşünce, Atatürk ilkeleri ile Anayasanın öngördüğü temel hak ve özgürlüklerin savunucusu olduklarını ilke olarak benimsemişlerdir.”

1982-1985 YHK: Bu madde kaldırıldı.

1980-1982 TİS/M.7: “Bu toplu sözleşme hükümleri saklı kalmak kaydı ile işyerlerinde bankacılık mesleği ile ilgili gerekli yönlendirmeler işverence yapılır.”

1982-1986 YHK/M.6: “Bu toplu sözleşme hükümleri saklı kalmak kaydı ile işyerlerini her konuda yönetme yetkisi işverene aittir.”

1980-1982 TİS/M.11: “Asgari ücret kanuni asgari ücrettir. Bu toplu iş sözleşmesi dönemi içinde asgari ücretin yeniden belirlenmesi halinde, % 50’sini aşmamak üzere artan miktarın tüm sendika üyelerinin aylık ücretlerine 1.1.1981 tarihinden başlayarak ne biçimde ilave edileceği, asgari ücretlerin Resmi Gazetede yayınlanmasından itibaren 15 gün içinde taraflarca saptanır.”

1982-1985 YHK/M.9: “Asgari ücret kanuni asgari ücrettir.”

1980-1982 TİS/M.12: “İşveren, bu sözleşme ile kurulan disiplin kurulunun kararı olmadıkça hiçbir üyesinin hizmet akdini feshedemez. Disiplin kurulu kararı olmadan, işveren tarafından hizmet akdi feshedildiği takdirde, hizmet akdi bu suretle feshedilen sendika üyesine, bu sözleşme ile kararlaştırılan ihbar ve kıdem tazminatının; hizmet süreleri 5 yıla kadar (5 yıl dahil) 7 katı; hizmet süreleri 5-10 yıl (on yıl dahil) olanlara 12 katı; hizmet süreleri 10-15 yıl (15 yıl dahil) olanlara 17 katı; hizmet süreleri 15 yıldan fazla olanlara 20 katı tutarında ‘akdi tazminat’ ödenir.

1982-1985 YHK/M.10: “Çıkma ve çıkarılma hallerinde yasa hükümleri uygulanır.”

1980-1982 TİS/M.13: “İşveren alacağı önlemlerle veya can güvenliğini tehlikeye sokacak uygulamalara son vermekle üyelerin can güvenliğini sağlamak zorundadır. Bu amaçla işveren, (a) Sıkıyönetim bölgelerinde, sıkıyönetim komutanlıklarının belirlediği önlemlere aynen uymak zorundadır. Para nakillerinde, gerekli emniyet alınmadan, güvenlik kuvvetlerinden ‘ekip’ sağlanmadan üyeler göreve gönderilemez. (b) Tatil günleri, çalışma saatleri dışında para tahsili veya para nakli emniyet alınmadan, güvenlik kuvvetlerinden ‘ekip’ sağlanmadan yapılamaz. Üyeler bu yolda zorlanamaz. (c) Çek tahsili, para tahsili veya para yatırılması durumlarında tek başına üye görevlendirilemez.”

1982-1985 YHK/M.11: “İşyerinde ve ‘iş’de can güvenliğinin sağlanması konusunda ilgili mevzuat hükümleri işverence uygulanır.”

1980-1982 TİS/M.14: “Sendika üyesi toplu iş sözleşmesinde gösterilen sebepler dışında ücret indirimi cezası ile cezalandırılamaz.”

1982-1985 YHK/M.12: Bu düzenleme kaldırıldı.

1980-1982 TİS/M.15: “İşveren disiplin kurulu kararı olmadan, üyenin yetki ya da ünvanını indirdiği, yahut yetki ya da ünvanını indirerek başka bir işyerine veya göreve tayin ettiği takdirde, üyeye her ay aylık ücretinden ayrı olarak, aylık ücreti kadar ‘akdi’ tazminat öder.”

1982-1985 YHK/M.13: Bu düzenleme kaldırıldı.

1980-1982 TİS/M.18: “İşveren, çalışma saatleri dışında yapılacak sendikal çalışmalar için iş yerlerini açık bulunduracaktır.”

1982-1985 YHK/M.16: Bu düzenleme kaldırıldı.

1980-1982 TİS/M.29: “Bankada en az on yıl çalışanların çocuklarının işe alınmalarında, işe alınmada aranan nitelikler saklı kalmak kaydıyla öncelik tanınarak işe alınırlar. Vefat edenin eşi ve çocuğu da bu madde hükmünden yararlanır.”

1982-1985 YHK/M.23: “İşyerinde çalışırken iş kazası veya eceli ile ölen veya meslek hastalığı nedeniyle malul olup çalışamaz durumunda olan işçinin çocuklarından biri veya eşi tercihen işe alınır.”

1980-1982 TİS/M.39: “Yüz kızartıcı sayılmayan bir suçtan dolayı tutuklanan sendika üyesinin hizmet akdi feshedilmeyerek ücretsiz izinli sayılır. Ancak, (a) Tutukluluk süresinde üyeye sadece aylık ücretinin ½’si altı ay süreyle ödenir. Tutukluluğun altı aydan fazla devam etmesi halinde altıncı ayın sonunda iş akdinin fesh edilip edilmeyeceği Disiplin Kurulunca karara bağlanır. Bu şekilde iş akdi fesh edilen üyeye sadece kıdem tazminatının ½’si ödenir. (b) Üyenin görevini ifası sırasında yüz kızartıcı olmayan bir suçtan dolayı tutuklanması halinde 6 aya kadar (altı ay dahil) ücretinin tamamı ödenir. Tutukluluğun 6 aydan fazla sürmesi halinde iş akdinin fesh edilip edilmeyeceği Disiplin Kurulunca karara bağlanır. Bu şekilde iş akdi feshedilen üyeye kıdem tazminatının tamamı ödenir.”

1982-1985 YHK/M.30: “İşçi herhangi bir suçla tutuklandığı ve tutukluluğu 30 günü aştığı takdirde, hizmet akdi münfesih sayılır. 30 güne kadar süren tutukluluk hallerinde, tutuklu kalınan süreler kadar, işçi ücretsiz izinli kabul edilir.”

1980-1982 TİS/M.50: “Bankada bir tam hizmet yılını dolduranlara, doldurdukları tarihten başlamak üzere, o takvim yılı içinde 35 gün ücretli izin verilir.”

1982-1985 YHK/M.37: “Bankada bir tam hizmet yılını dolduranlara doldurdukları tarihten başlamak üzere, o takvim yılı içinde 30 gün ücretli izin verilir.”

1980-1982 TİS/M.66: “Birim başlarına görevleri süresince 5.000 TL makam tazminatı ödenir.”

1982-1985 YHK: Bu madde kaldırıldı.

1980-1982 TİS/M.79: “Karı-koca çalışanlardan her ikisi de yakacak yardımından yararlanır.”

1982-1985 YHK/M.63: “Yakacak yardımı: Üye olan karı, koca ve çocukları aynı meskende oturuyorlarsa bu tazminat aile reisi olan mensuba ödenir.”

1980-1982 TİS/M.84: Dinlenme yardımı: “Eşlerin ikisi de bankada çalışıyorsa, bu yardım, her ikisine de ayrı ayrı ödenir.”

1982-1985 YHK/M.68: “Karı-kocanın her ikisi de bankada çalışıyorsa bu yardım sadece kocaya yapılır.”

1980-1982 TİS/M.92: “Atatürk İkramiyesi: Atatürk’ün 100.doğum günü olan 19 Mayıs 1981 tarihinde, çalışma süresine bakılmaksızın tüm Vakıfbanksen üyelerine bir aylık ücretleri tutarında ATATÜRK İKRAMİYESİ ödenir. Ödeme 19 Mayıs 1981 gününden önceki işgününde yapılır.”

1982-1985 YHK: Bu madde kaldırıldı.

1980-1982 TİS/M.93: Yılda 6 maaş ikramiye ödenir.

1982-1985 YHK/M.76: Yılda 4 maaş ikramiye ödenir.

1980-1982 TİS/M.94: “Bankanın 1980 ve 1981 yılları bilanço kârlarının 200 milyon lirayı aşması halinde aşan miktarın yüzde 50’si bilanço dönemini izleyen Mart ayı içinde hesaplanarak personele ödenir. Bu ikramiyeden kârın doğduğu yıl içinde çalışanlar çalışma süreleri ile orantılı olarak yararlanırlar.”

1982-1985 YHK: Bu madde kaldırıldı.

1980-1982 TİS/M.109: “Tayin ve nakil nedeniyle Vakıfbanksen üyelerinin beraberlerinde götürecekleri eş, çocuk, anne, baba ve bakmakla yükümlü bulundukları yakınlarına Vakıfbanksen üyesi için belirlenen harcırah yevmiyesinin ½’si ödenir ve bunların da yol gideri, belge karşılığında verilir.”

1982-1985 YHK: Bu madde kaldırıldı.

1980-1982 TİS/M.114: İşyerinde üç işçi ve üç işveren temsilcisinden oluşan Personel Kurulu işyerine ilişkin çeşitli kararlar alabilir.

1982-1985 YHK: Bu madde kaldırıldı.

1980-1982 TİS/M.135: İşçinin istifa etmesi durumunda, işçinin kıdeminin 5-7 yıl olması durumunda kıdem tazminatının 2/5’i; hizmet süresinin 8-10 yıl olması durumunda kıdem tazminatının 3/5’i; hizmet süresinin 11-15 yıl olması durumunda kıdem tazminatının 4/5’i ve hizmet süresinin 15 yıldan fazla olması durumunda kıdem tazminatının 5/5’i kendisine ödenir.

1982-1985 YHK: Bu madde kaldırıldı.

TEKGIDA-İŞ SENDİKASI İLE TEKEL TOPLU İŞ SÖZLEŞMELERİ

Tekgıda-İş Sendikası’nın Tekel işyerlerinde imzaladığı toplu iş sözleşmesinin bazı maddeleri de Yüksek Hakem Kurulu tarafından işçiler aleyhine değiştirildi (Tekgıda-İş Sendikası, TEKEL Genel Müdürlüğü ile TEKGIDA-İŞ Sendikası Arasında İşkolu Düzeyinde İmzalanan Toplu İş Sözleşmesi (1.3.1980-28.2.1982), İstanbul, 1980; Tekel Genel Müdürlüğü, TEKEL Genel Müdürlüğü ile TEKGIDA-İŞ Sendikası Arasındaki Toplu İş Sözleşmesi (1.3.1982-28.2.1985), İstanbul, 1982). Değiştirilen maddelerin bazıları aşağıda sunulmaktadır:

1980-1982 TİS/M.7: “İşveren, akid sendika üyesi olmayan işçilere bu toplu iş sözleşmesinde saptanmış bulunanlardan daha yüksek ücret ve daha iyi iş koşulları uygulamamayı kabul eder.”

1982-1985 YHK: Bu madde kaldırıldı.

1980-1982 TİS/M.25: “Çalışmakta iken ölen işçilerin eşi veya birlikte oturup bakmakla yükümlü bulunduğu çocuklarından biri, ölümü izleyen 45 gün içinde başvurdukları takdirde uygun kadro varsa derhal, uygun kadro yoksa, kadro sağlandıktan sonra öncelikle işe alınırlar. (…) Bu kişiler işe alınırlarken sınava tabi tutulmazlar.”

1982-1985 YHK/M.22: “İş Kanunu ve buna göre çıkarılmış ilgili tüzük hükümlerine uygun olarak başvurmak kaydıyla, işyerinin işe alma usulüne göre yapılan değerlendirme sonucu eşit durumda olan adaylar arasından, bu işyerinde çalışırken iş kazası veya eceli ile ölen veya meslek hastalığı nedeniyle malul olup çalışamaz durumunda olan işçinin çocuklarından biri veya eşi tercihan işe alınır.”

1980-1982 TİS/M.33: “Vardiya esasına göre çalışan işçilere fazla mesai yaptırılamaz.”

1982-1985 YHK/M.30: “İki vardiya esasına göre çalışılan işyerlerinde zaruret olan hallerde Genel Müdürlüğü izni ile fazla mesai yaptırılabilir.”

KIDEM TAZMİNATI HAKKININ KISITLANMASI

İşçilerin kıdem tazminatı hakkı 12 Eylül 1980 darbesi sonrasında 1475 sayılı İş Kanununun 14. maddesinde iki kez yapılan değişiklikle ciddi biçimde kısıtlandı. Mevzuattaki bu kısıtlama sonrasında, toplu iş sözleşmelerindeki düzenleme de değiştirildi.

Aşağıda, 12 Eylül 1980 darbesi öncesinde kıdem tazminatı hakkının gelişimi, bazı toplu iş sözleşmelerinde kıdem tazminatı gün sayıları ve ardından getirilen kısıtlama sunulmaktadır:

Sümerbank işyerlerinde 1933 sonrasında uygulanan Sümerbank Fabrikaları Müstahdemin Usta ve İşçilere Ait Hastalık ve Vefat Yardımı Talimatnamesine göre, işçinin hizmet akdinin belirli koşullarda işçi veya işveren tarafından feshedilmesi veya işçinin emekliye ayrılması durumunda, ilk sene için 30 ve daha sonraki her bir yıl için 10 yevmiye tutarında “terki hizmet tazminatı” ödenmesi öngörülüyordu. Diğer bir deyişle, İş Kanununda yer almayan kıdem tazminatı işyerinde uygulanıyordu.

Özellikle 1933 yılından itibaren uygulamaya konan Birinci Sanayi Planı nedeniyle daimi sanayi işçisine ihtiyaç vardı. 1936 yılında kabul edilen ve 1937 yılında yürürlüğe giren 3008 sayılı İş Kanunu, kesintisiz olarak işçilik yapmayı teşvik eden bir araç olarak kıdem tazminatını getirdi. Beş yıl ve daha fazla süreyle işyerinde çalışan işçilerin, iş sözleşmelerinin (hizmet akitlerinin) işveren tarafından sona erdirilmesinde, beş yılın üstündeki her bir yıl için 15 günlük ücret tutarında tazminat ödenmesi kararlaştırıldı: “M.13-Müddeti muayyen olmıyan sürekli iş akidlerinin işveren veya işçi tarafından iş bitmezden önce feshedilmesi için diğer tarafa ihbarda bulunulmak şarttır. (…) Bilûmum işçiler hakkındaki fesihlerde, beş seneden fazla olan her bir tam iş senesi için ayrıca on beş günlük ücret tutarında tazminat dahi verilir.”

İkinci Dünya Savaşı’ndan önceki dönemde devlet memurlarına da emekli ikramiyesi ödeniyordu. Fiilen 30 sene ve daha fazla çalışan devlet memurları, emekliye ayrıldıklarında, son maaşlarının 12 aylığı tutarında emekli ikramiyesine hak kazanıyordu.

Zaman içinde kıdem tazminatı hakkı, gerek yasa değişiklikleriyle, gerek toplu iş sözleşmeleriyle geliştirildi. Bu hakkın geliştirilmesinde bazen işçilerin oy gücü, bazen işçilerin örgütlü mücadelesi etkili oldu.

En önemli değişiklik, 4 Temmuz 1975 günü 1927 sayılı Kanunla gerçekleştirildi. Bu değişiklikle, kıdem tazminatına hak kazanmak için gerekli asgari çalışma süresi 3 yıldan 1 yıla indirildi; her yıl için ödenecek kıdem tazminatı miktarı, 15 günlük giydirilmiş brüt ücretten 30 günlük giydirilmiş brüt ücrete yükseltildi. Bir yıl için ödenecek kıdem tazminatı miktarının da brüt aylık asgari ücretin 7,5 katını aşamayacağı düzenlemesi yapıldı.

Ancak Anayasa Mahkemesi, 23 Ocak 1979 tarihli kararıyla (Resmi Gazete 14.4.1979, yürürlük 14.4.1980), kıdem tazminatındaki bu tavanı kaldırdı. Böylece, işçinin ücreti arttıkça ve toplu iş sözleşmeleriyle her yıl için ödenecek kıdem tazminatı gün sayısı yükseltilince, kıdem tazminatının işçi ve işveren için önemi daha da arttı.

12 Eylül darbesinin ilk hedeflerinden biri kıdem tazminatıydı.

Darbe sonrasında, genelkurmay başkanı, üç kuvvet komutanı ve jandarma genel komutanından oluşan Milli Güvenlik Konseyi’nin yetkileri Anayasanın üstündeydi. Milli Güvenlik Konseyi’nin 17.10.1980 günü kabul ettiği 2320 sayılı Kanunla, bir yıl için ödenebilecek kıdem tazminatının günlük brüt asgari ücretin 30 günlük tutarının 7,5 katından yüksek olamayacağı hükmü getirildi.

Kıdem tazminatı konusunda getirilen ve günümüzde de yürürlükte bulunan asıl kısıtlama, Milli Güvenlik Konseyi’nin 10.12.1982 günü kabul ettiği 2762 sayılı Kanunla gerçekleşti. Bir yıl için ödenebilecek kıdem tazminatı miktarının, en yüksek devlet memuruna Emekli Sandığı Kanunu hükümlerine göre bir hizmet yılı için ödenecek azami emeklilik ikramiyesini aşamayacağı kararlaştırıldı.

29.7.1983 gün ve 2869 sayılı Kanunla (R.G.30.7.1983) da, çalışırken evlenen kadın işçinin evlendikten sonraki bir yıllık süre içinde kendi isteğiyle işten ayrılması durumunda kıdem tazminatını alabilmesi kararlaştırıldı.  Bu Kanunla getirilen diğer bir önemli düzenleme, kıdem tazminatını belirlenen miktarın üstünde ödeyenler hakkında altı aydan iki seneye kadar hapis cezasıydı:

“M.98/D. 14 üncü madde hükümlerine aykırı harekette bulunarak kıdem tazminatının öngörülen esaslar dışında veya saptanan miktar veya tavan aşılarak ödenmesi için emir veya talimat veren veya bu yolda hareket eden özel veya kamu kurumu veya kuruluşların yönetim kurulu üyeleri, genel müdür, müessese müdürü, muhasebe müdürü gibi yetkili sorumluları hakkında, fiil daha ağır cezayı gerektiren bir suç teşkil etmediği takdirde altı aydan iki seneye kadar hapis ve yirmibin liradan ellibin liraya kadar ağır para cezası hükmolunur. Kanuna aykırı olarak fazla ödenen miktarın da ayrıca Hazine lehine resen tahsiline karar verilir.”

Petrol-İş ile Petkim Petrokimya A.Ş. arasında imzalanan ve 1.9.1978-31.8.1980 tarihleri arasında yürürlükte bulunan toplu iş sözleşmesinde kıdem tazminatı şu şekildeydi:

1 yıldan 5 yıla kadar kıdemi olanlara bir yıl için 40 günlük,

5 yıldan 10 yıla kadar kıdemi olanlara bir yıl için 60 günlük,

10 yıldan fazla kıdemi olanlara bir yıl için 72 günlük brüt giydirilmiş ücret tutarında kıdem tazminatı. (M.32)

Petkim-İş ile Wyeth Laboratuarları A.Ş. arasında imzalanan (1.11.1979-31.10.1981) toplu iş sözleşmesinde her yıl için ödenecek kıdem tazminatı gün sayısı 55 idi. (M.67)

Petkim-İş ile Pfizer İlaçları A.Ş. arasında imzalanan (1.1.1980-31.12.1981) toplu iş sözleşmesinde kıdem tazminatı gün sayısı 65 idi. Ayrıca, “kendi isteği ile ayrılan, ayda en çok iki kişiye de bu tazminat” ödeniyordu. (M.66)

Petrol-İş ile Koruma Tarım İlaçları A.Ş. arasında imzalanan (1.7.1978-30.6.1980) toplu iş sözleşmesinde kıdem tazminatı kıdeme göre değişiyordu. 1-3 yıl kıdemi olanların kıdem tazminatı her yıl için 30 günlük ücret tutarındaydı. İşçinin kıdemi 3-5 yıl olduğunda, kıdem tazminatı 35 günlük; 5-10 yıl olduğunda 45 günlük; 10-15 yıl olduğunda 50 günlük; 15-20 yıl olduğunda 55 günlük; 20 yıldan fazla olduğunda da 65 günlük ücret tutarındaydı. (M.11) Ayrıca, kendi isteğiyle işten ayrılmada da çeşitli sürelerle kıdem tazminatı ödeniyordu. (M.12-13)

12 Eylül 1980 darbesi öncesinde bu gibi işyerlerinde çalışıp 20-25 yıl kıdemi olan bir işçi, emekli olduğunda eline geçen kıdem tazminatıyla bir ev ve bir araba alabilirdi.

2023 yılının ilk altı aylık döneminde kıdem tazminatı tavanı 19.982,83 liradır. 20 yıllık bir işçi emekli olduğunda eline geçen kıdem tazminatı ile yalnızca ikinci el bir araba alabilir.

ESKİDEN İKRAMİYELER NASILDI?

12 Eylül 1980 darbesi sonrasında işçilere ödenebilecek ikramiye konusunda da bir kısıtlama getirildi. Toplu iş sözleşmelerinin ikramiyeye ilişkin maddeleri de bu düzenlemeye göre yeniden düzenlendi.

17.4.1981 gün ve 2448 sayılı Yasa ile 6772 sayılı Yasa değiştirilerek, yeraltı madenciliği dışındaki kamu kurum ve kuruluşlarında ikramiye sayısı, ilave tediyeye (yılda 52 yevmiye) ek olarak iki aylık ücret, diğer işyerleri için ise yılda toplam dört aylık ücret ile sınırlandırıldı.

Bu kısıtlama günümüzde de devam etmektedir.

12 Eylül 1980 darbesi öncesinde yürürlükte bulunan bazı toplu iş sözleşmelerinin ikramiyeye ilişkin düzenlemeleri aşağıda sunulmaktadır:

Petrol-İş ile Petkim Petrokimya arasında imzalanan (1.9.1978-31.8.1980) toplu iş sözleşmesinde yılda 6 aylık ücret tutarında ikramiye ödeniyordu. (M.50)

DİSK’e bağlı Petkim-İş ile Wyeth Laboratuarları arasında imzalanan (1.11.1979-31.10.1981) toplu sözleşmede yılda 6 aylık ücret tutarında ikramiye veriliyordu. (M.59)

DİSK’e bağlı Petkim-İş ile Pfizer İlaçları arasında imzalanan (1.1.1980-31.12.1981) sözleşmede yılda 6 aylık ücret tutarında ikramiye öngörülüyordu. (M.58) Ayrıca izne çıkarken, izin süresinin ücretine ilave olarak, izin harçlığı ödeniyordu. Şeker ve Kurban bayramlarında da ek ödenek veriliyordu. (M.59)

Petrol-İş ile Koruma Tarım İlaçları arasında imzalanan (1.7.1978-30.6.1980) sözleşmede yılda 6 aylık ücret tutarında ikramiye ödeniyordu. (M.40)

Şark Sigorta ile İlbank-İş arasındaki (1.3.1978-28.2.1980) sözleşmeye göre, “sendika üyelerine almakta oldukları maaşlarıyla şef muavinliği, şef, müdür ve lisan tahsisatları üzerinden yılda en az 5 defa ikramiye ödenir. Ayrıca yılda 1,5 maaştan az olmamak üzere bilanco ikramiyesi ödenir.” (M.31)

Şark Sigorta işyerinde  Sosyal-İş’in imzaladığı (1.3.1980-31.12.1981) sözleşmedeki düzenleme de şöyledir: “Sözleşmenin 31 Aralık 1980 tarihine kadar olan birinci döneminde birer maaş tutarında 7 ikramiye, 1 Ocak 1981-31 Aralık 1981 döneminde de birer maaş tutarında 7 ikramiye ödenir.” (M.30)

Bank-Sen ile Anadolu Bankası arasındaki (1.8.1978-31.7.1980) sözleşmeye göre, “işveren banka, her sözleşme yılı için 6 aylık ücret tutarında ikramiye öder. İkramiye ödeme tarihinde işyerinde çalışanlara, ikramiyeleri tam olarak ödenir.” (M.32)

Sosyal-İş ile Osmanlı Bankası arasında imzalanan (1.1.1980-31.12.1981) sözleşmeye göre, “her işçiye, Şubat, Nisan, Haziran, Ağustos, Ekim, Aralık aylarının en geç 20nci günü ödenmek üzere, aylık ücreti tutarında yılda altı ikramiye verilir.” (M.38) Bu toplu iş sözleşmesinde işçilere 1 Mayıs günü 10 bin lira tutarında “1 Mayıs ikramiyesi” verilmesi de öngörülüyordu.(M.39)

Bank-Sen ile Yapı ve Kredi Bankası arasında imzalanan (1.4.1980-31.3.1982) sözleşmede ikramiye maddesi şöyleydi: “İşveren, sendika üyesi işçilere sözleşmenin ilk yılında 1 jestiyon ikramiyesi olmak üzere 6 aylık ücret tutarında, sözleşmenin ikinci yılında ise 1 jestiyon ikramiyesi olmak üzere 7 aylık ücret tutarında ikramiye öder. (…) Bu ikramiyelerden başka dağıtılacak olan kâr payı ikramiyesi her yıl 30 Nisan tarihinde işçilerin ücretleri ile orantılı olarak mevcut uygulamaya göre Bankaca ödenir.” (M.42)

Akbank Mensupları Sendikası Akmen’in Akbank’la imzaladığı (1.1.1979-31.12.1980) sözleşmede bir aylık temettü ikramiyesi ve ayrıca 5 aylık ikramiye ödeniyordu. (B.41)