1989 bahar eylemlerinin yaşanmasının ardından bağıtlanan toplu iş sözleşmelerinde işçi ücretleri ve yan ödemelerde önemli kazanımlar elde edildi. 12 Eylül 1980 darbesi öncesindeki gerçek ücret düzeyi, 1989-1992 dönemindeki toplu iş sözleşmeleriyle fazlasıyla geri alındı.

TEKGIDA-İŞ SENDİKA AKADEMİSİ

Ancak bu dönemin toplu iş sözleşmelerinde işyeri sendika temsilcilerinin teminatı ve işçi sendikası üyeliğinin teminatı konusunda önemli değişiklikler gerçekleştirilmedi; bu konu toplu sözleşme görüşmelerinde ön plana çıkarılmadı.

1990’lı yıllarda, 5.5.1983 gün ve 2821 sayılı Sendikalar Kanunu (Resmi Gazete, 7.5.1983), bazı değişikliklerle birlikte, yürürlükteydi. Bu kanun, 12 Eylül sonrasında oluşturulan Danışma Meclisi’nde görüşülmeden, doğrudan Milli Güvenlik Konseyi tarafından ele alınmış ve kanunlaştırılmıştı.

Kanunun, “işyeri sendika temsilcilerinin teminatı” başlıklı maddesi aşağıda sunulmaktadır:

“Madde 30. İşveren, işyeri sendika temsilcilerinin hizmet akitlerini haklı bir sebep olmadıkça ve sebebini açık ve kesin şekilde belirtmedikçe feshedemez. Fesih bildiriminin tebliği tarihinden itibaren bir ay içinde temsilcinin veya üyesi bulunduğu sendikanın iş mahkemesine dava açma hakkı vardır. Dava seri muhakeme usulüne göre iki ay içinde sonuçlandırılır. Mahkemenin kararı kesindir. Mahkeme temsilcinin işine iade edilmesine karar verirse, fesih geçersiz sayılarak iş gördürülmemiş olsa bile, temsilcinin işinden çıkarıldığı tarihten başlamak üzere temsilcilik süresinin devamınca ücreti ve diğer bütün hakları işveren tarafından ödenir. Bu hüküm yeniden temsilciliğe atanma halinde de uygulanır. İşine iade kararı verilen işçi altı işgünü içinde işe başlamak zorundadır. Bu süre içinde işe başlamayan işçiye mahkemece öngörülen tazminat ödenemez.

“Mahkemenin kararı kesin olmakla beraber işçinin kanundan ve toplu iş sözleşmesinden doğan hakları saklıdır.”

2821 sayılı Sendikalar Kanununun “sendikaya üye olup olmama hürriyetinin teminatı” başlıklı maddesi de aşağıdaki şekildeydi:

“Madde 31. İşçilerin işe alınmaları, belli bir sendikaya girmeleri veya girmemeleri veya belli bir sendikadaki üyeliğe muhafaza veya üyelikten istifa etmeleri veya sendikaya girmeleri veya girmemeleri şartına bağlı tutulamaz.

“Toplu iş sözleşmelerine ve hizmet akitlerine bu hükme aykırı kayıtlan konulamaz.

“İşveren, bir sendikaya üye olan işçilerle sendika üyesi olmayan işçiler veya ayrı sendikalara üye olan işçiler arasında, işin sevk ve dağıtımında, işçinin meslekî ilerlemesinde, işçinin ücret, ikramiye ve primlerinde, sosyal yardım ve disiplin hükümlerinde ve diğer hususlara ilişkin hükümlerin uygulanması veya çalıştırmaya son verilmesi bakımından herhangi bir ayırım yapamaz.

“Ücret, ikramiye, prim ve paraya ilişkin sosyal yardım konularında toplu iş sözleşmesi hükümleri saklıdır.

“İşçiler, iş saatleri dışında veya işverenin rızası ile iş saatleri içinde, işçi sendika veya konfederasyonlarının faaliyetlerine katılmalarından dolayı işten çıkarılamaz veya herhangi bir nedenle farklı muameleye tabi tutulamazlar.

“İşverenin, üçüncü ve beşinci fıkra hükümlerine aykırı hareket etmesi halinde, işçinin ücretinin bir yıllık tutarından az olmamak üzere bir tazminata hükmedilir. İşçinin iş kanunları ve diğer kanunlara göre haiz olduğu bütün hakları saklıdır. Ancak, bu fıkraya göre tazminata hükmedilmesi halinde, iş kanunlarındaki kötü niyet tazminatı uygulanmaz.”

Bu maddenin beşinci fıkrası, 25.5.1988 gün ve 3449 sayılı Kanunla aşağıdaki biçimde değiştirildi:

“İşçiler, sendikaya üye olmaları veya olmamaları, iş saatleri dışında veya işverenin rızası ile iş saatleri içinde, işçi sendika veya konfederasyonlarının faaliyetlerine katılmalarından dolayı işten çıkarılamaz veya herhangi bir nedenle farklı muameleye tabi tutulamazlar.”

1990’lı yılların başlarında bağıtlanan ve uygulanan toplu iş sözleşmelerinin bazılarında işyeri sendika temsilcilerinin güvencesi aşağıdaki şekilde düzenlenmiştir:

TÜMTİS – NAK-İŞ Toplu İş Sözleşmesi (1.5.1991-28.2.1993)

Madde 7

c) İşyeri Sendika Temsilcilerinin Teminatı:

İşyeri temsilcilerinin hizmet akdi feshedilemez.

d) Sendika Yöneticilerinin Hakları:

İşyerleri dışında, Sendika kademelerinde görevli yöneticiler ve yetkili sendika personeli, haber vermek suretiyle işyerine gelerek işveren ya da işveren vekili ile görüşebilir. Sendika yetkilileri işverenle anlaşarak iş saatleri içinde, işi aksatmamak kaydıyla, üye işçilerle toplanarak görüşebilirler. Sendika zorunlu organlarına seçilen işçilerden birinin Sendikada görev alması halinde işten ayrılması ve tekrar işe dönmesi halinde 2821 sayılı Sendikalar Yasasının ilgili hükmü uygulanır. Sendikada çalışmak üzere ayrılanın seçilmemek, seçime girmemek ya da istifa etmek suretiyle işyerine dönmesi halinde işveren eski ücret ve kıdemleriyle, yapılan Toplu İş Sözleşmeleriyle temin edilen menfaatlerin ilavesiyle aynı işine ve uygun bir işte tercihen alınır.

Türkiye Deri-İş – Türkiye Deri Sanayii İşverenleri Sendikası Toplu İş Sözleşmesi (1.3.1991-28.2.1993)

Madde 20 – Sendika Temsilcisi ve Yöneticilerin Teminatı

İşyerinde çalışan sendika, Yönetim, Denetim, Onur Kurulları başkan ve üyeleri ile işyeri sendika temsilcileri sırf sendikal faaliyetleri nedeniyle cezalandırılamaz ve hizmet akitleri bu nedenle bozulamaz. Bu yönetici ve temsilciler rızaları dışında meslekleri ile ilgili olmayan bir işe nakledilemez veya başka bir işyerine daimi olarak bir aydan fazla gönderilemezler. Yönetici ve temsilcilerin teminatı ile iş akitlerinin feshi konusunda yasal hükümler uygulanır.

Teksif – Gaziantep Pamuklu Grup Toplu İş Sözleşmesi  (1.6.1990-31.5.1992)

Madde 12 – Sendika Yönetici ve Temsilcilerinin Teminatı

İşyerinde çalışan sendika yönetim, denetim, disiplin kurulları başkan ve üyeleri ile işyeri sendika temsilcileri, sırf sendikal faaliyetleri nedeniyle cezalandırılamaz ve hizmet akitleri bu nedenle bozulamaz. Ancak konunun iki işgününde şube ile görüşülerek sendikal faaliyet olup olmadığı karara bağlanacaktır.

Yönetici ve temsilciler rızaları dışında meslekleri ile ilgili olmayan bir işe nakledilemez veya başka bir işyerine daimi olarak bir aydan fazla süre ile gönderilemez. Yönetici ve temsilcilerin teminatı ile iş akitlerinin feshi konusunda yasal hükümler uygulanır.

Üyelerin teminatı da yasa hükümlerine tabidir.

İşin iadesine karar verilen temsilciler ile göreve başlamak istediği halde başlatılmayan Sendika Yönetim, Denetim, Disiplin Kurulu Başkan ile üyelerine ayrıca 1 yıllık brüt ücret tutarında tazminat ödenir.

Petrol-İş – Petkim Toplu İş Sözleşmesi (1.9.1990-31.8.1992)

Madde 8 – İşyeri Sendika Temsilcileri

İşyeri Sendika Temsilcileri ile Sendikanın işyerinde çalışan Yöneticileri, bu görevleri süresince işyerinin nakli hariç çalıştıkları işyerindeki diğer bir işe, işverene ait diğer bir işyerine rızaları dışında nakledilemezler. Yüklendikleri sendikal faaliyetleri yerine getirmek için gösterecekleri faaliyetlerden dolayı, işbu faaliyetler Toplu İş Sözleşmesinde belirlenen görevler olmak kaydıyla tecziye edilemezler.

Demiryol-İş – TCDD ve bağlı ortaklıkları Tülomsaş, Tüvasaş, Tüdemsaş Toplu İş Sözleşmesi (1.6.1991 -28.2.1993)

SENDİKA YÖNETİCİ VE TEMSİLCİLERİNİN TEMİNATI

Madde 16 – Sendika yöneticilerinin ve temsilcilerinin teminatı konusunda yasa hükümleri uygulanır.

Ancak sendika yönetici ve temsilcilerinin iş değişikliklerinde muvafakatları aranır.

Yol-İş – Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü   Toplu İş Sözleşmesi (1.3.1991-28.2.1993)

Madde 44 – Sendika Temsilcisi ve Yöneticilerinin Teminatı

İşyerinde çalışan sendika ve sendika şubesi Başkan ve Yöneticileri ile işyeri Sendika Temsilcileri sırf sendikal faaliyetleri nedeniyle cezalandırılamaz ve hizmet akitleri bu nedenle bozulamaz. Bu Yönetici ve Temsilciler rızaları dışında meslekleriyle ilgili olmayan bir işe nakledilemez veya başka bir işyerine daimi olarak 1 aydan fazla gönderilemezler. Yönetici ve Temsilcilerin teminatı ile iş akitlerinin feshi konusunda yasal hükümler uygulanır.

Sendika işyeri Baştemsilcisi ve temsilcilerinin görevlerini yapabilmeleri için kendilerine merkez ve taşra işyerlerinde işveren veya işveren vekillerince bir oda tahsis edilir. Dahili telefon sağlanır.

Türk Metal – MESS Grup Toplu iş Sözleşmesi   (1990-1992)

SENDİKA TEMSİLCİ VE GÖREVLİLERİNİN TEMİNATI

Madde 13 – İşyerinde çalışan sendika, yönetim, denetim, disiplin kurulu başkan ve üyeleri ile işyeri sendika temsilcileri sırf sendikal faaliyetleri nedeni ile cezalandırılamaz ve hizmet akitleri bu nedenle bozulamaz. Bu yönetici ve temsilciler rızaları dışında meslekleri ile ilgili olmayan bir işe nakledilemez veya başka bir işyerine daimi olarak yılda bir aydan fazla gönderilemezler. Yönetici ve temsilcilerin teminatı ile iş akitlerinin feshi konusunda kanuni hükümler uygulanır.

SENDİKA ÜYELERİNİN TEMİNATI

Madde 14 – Sendika üyeleri iş saatleri dışında veya işverenin rızası ile iş saatleri içinde ilgili kanunlara ve bu toplu iş sözleşmesine uygun olarak yapacakları sendikal faaliyetlerinden dolayı cezalandırılamaz ve işten çıkarılamazlar.

Uluslararası Çalışma Örgütü’nün 135 sayılı Sözleşmesi ve İşçi Temsilcilerinin Güvencesi

1990’lı yılların başlarında toplu iş sözleşmeleri bağıtlanırken, Türkiye’nin üyesi bulunduğu Uluslararası Çalışma Örgütü’nün işçi temsilcilerinin korunmasına ilişkin önemli bir Sözleşmesi Türkiye tarafından onaylandı.

Uluslararası Çalışma Örgütü’nün (ILO) “İşletmelerde İşçi Temsilcilerinin Korunması ve Onlara Sağlanacak Kolaylıklar Hakkında 135 sayılı Sözleşmesi” Türkiye’de 25.11.1992 gün ve 3845 sayılı yetki kanununa dayanılarak Bakanlar Kurulu tarafından 8 Ocak 1993 tarihinde onaylandı. Bu sözleşmenin birinci maddesi aşağıda sunulmaktadır:

“İşletmelerdeki işçi temsilcileri, kanunlara, toplu sözleşmelere veya yürürlükteki sözleşmelere dayalı diğer düzenlemelere uygun hareket etmeleri koşulu ile işten çıkarma dahil kendilerine zarar verebilecek ve işçi temsilci sıfatını taşımalarından veya bu sıfatla faaliyetlerde bulunmalarından, sendika üyesi olmalarından veya sendika faaliyetlerine katılmalarından ileri gelecek her nevi işleme karşı etkili bir korumadan yararlanırlar.” (Madde 1)

Bu tarihte henüz insan haklarına ilişkin uluslararası sözleşmelerin doğrudan uygulanırlığına ilişkin anayasal bir düzenleme bulunmadığından, 135 sayılı Sözleşme hükümlerinin uygulanması doğrultusunda bir çaba gösterilmedi. Uluslararası Çalışma Örgütü Sözleşmelerinin doğrudan uygulanırlığı ancak 2004 yılında Anayasa’nın 90. maddesine eklenen bir hükümle sağlanabildi.

Bu arada işçiler için önemli ölçüde iş güvencesi sağlayan 9.8.2002 gün ve 4773 sayılı Kanunla (Resmi Gazete, 9.8.2002) işyeri sendika temsilcilerinin iş güvencesi kaldırıldı. 2821 sayılı Sendikalar Kanununun 30. maddesi aşağıdaki biçime sokuldu:

“İşyeri sendika temsilcisinin belirsiz süreli hizmet akdinin işveren tarafından feshinde 1475 sayılı İş Kanunu’nun ilgili hükümleri uygulanır.

“Temsilcinin hizmet akdinin sadece temsilcilik faaliyetlerinden dolayı feshedilmesi halinde, 1475 sayılı Kanunun 13/D maddesinin birinci fıkrası uyarınca en az bir yıllık ücreti tutarında tazminata hükmedilir.

“İşveren, yazılı rızası olmadıkça işyeri temsilcisinin çalıştığı işyerini değiştiremez veya işinde esaslı bir tarzda değişiklik yapamaz. Aksi halde değişiklik geçersiz sayılır.”

4773 sayılı Kanunla 2821 sayılı Kanunun 31. maddesinin altıncı fıkrası aşağıdaki şekilde değiştirildi:

“İşverenin, hizmet akdinin feshi dışında, üçüncü ve beşinci fıkra hükümlerine aykırı hareket etmesi halinde, işçinin bir yıllık ücret tutarından az olmamak üzere tazminata hükmedilir. Sendika üyeliği veya sendikal faaliyetlerden dolayı hizmet akdinin feshi halinde ise, 1475 sayılı Kanunun 13/A, 13/B, 13/C, 13/D ve 13/E madde hükümleri uygulanır. Ancak, 1475 sayılı Kanunun 13/D maddesinin birinci fıkrası uyarınca ödenecek tazminat işçinin bir yıllık ücret tutarından az olamaz.”