1936 yılında kabul edilen 3008 sayılı İş Kanunu, işyerlerinde işçilerin çalışma koşullarını belirleyen iç yönetmeliklerin (dahilî talimatnamelerin) hazırlanmasını öngörüyordu.

TEKGIDA-İŞ SENDİKA AKADEMİSİ

İç yönetmeliklerde işçilerin işten çıkarılmalarına ilişkin hükümler de yer alıyordu. Türkiye’de işçilerin iş güvencesi konusunda yapılan çalışmalarda dahilî yönetmelikler ele alınmamıştır. 3008 sayılı İş Kanununda iç yönetmeliklere ilişkin düzenleme aşağıda sunulmaktadır:

“Madde 29 – 1 – İşveren, iş şartlarını ve işçilerin tâbi tutulacakları inzibat, sağlık koruma ve iş emniyeti icablarını gösterir bir dahilî talimatname yapmağa mecburdur. Bu talimatnamelerde bulunması lâzım gelen hususlar, işbu kanunun mer’iyete girdiği tarihten itibaren üç ay içinde İktisad Vekâletince tesbit ve ilan olunur. Dahili talimatnameler her işin bulunduğu vilayette İktisad Vekâletince işbu kanunun tatbikına memur edilen makam tarafından tasdik olunmakla mer’iyet kesbeder. Ancak askeri işyerlerinin dahilî talimatnameleri Milli Müdafaa Vekâleti tarafından; ve Devlet yahut vilâyet veya belediyelerce gerek doğrudan doğruya, gerek malî yardımda bulunulmak suretile bilvasıta işletilen işyerlerinin talimatnamelerile bir vilayetten fazla olarak başka vilâyetler dahilinde dahi aynı işverene aid ve aynı işe mahsus müteaddid işyerlerinin hepsine birden şamil bulunan yeknasat talimatnameler İktisad Vekâleti tarafından tasdik edilmekle mer’iyete girer.

“2 – Birinci fıkraya tevfikat İktisad Vekâletince yapılacak ilân tarihine kadar mevcud olan işyerlerine aid talimatnameler ilândan itibaren iki ay içinde tasdike memur makama tevdi edilir. İşbu makam aldığı talimatnameye mukabil işverene bir makbuz vermeğe ve iki ay zarfında talimatnameyi ya tasdik etmeğe veya reddi hakkındaki sebepleri işverene bildirmeğe mecburdur. Tasdik yahut red keyfiyeti bu müddet içinde işverene bildirilmediği takdirde talimatname kendiliğinden tasdik edilmiş sayılarak mer’iyete girer.

“3 – Birinci fıkraya göre İktisad Vekâletinin yapacağı ilândan sonra açılan yeni işyerlerine aid olup tasdik makamına verilecek talimatnameler bir ay zarfında tasdik edilir veya reddedilmesinin sebepleri işverene bildirilir. Bir ay içinde dastik edilmiyen yahut red sebepleri işverene bildirilmiyen talimatnameler kendiliğinden musaddak sayılarak mer’iyet kesbeder.

“4 – İşbu talimatnameler işyerinin işçiler tarafından görülebilecek yerlerine asılır ve istiyen işçilere birer sureti verilir.

“5 – Yukarıki fıkralar hükmünce tanzim ve dasdik edilmiş olan dahilî talimatname üzerinde işveren tarafından her hangi bir değişiklik yapılmak istenildiği takdirde bu tadilâtın esbabı mucibesinin izahile beraber, aynile yeni bir talimatname yapar gibi işbu maddede yazılı makamlara müracaat ederek talimatnamenin alacağı yeni şeklin tasdik ettirilmesi icab eder. tasdik muamelesi neticeleninceye kadar eski talimatname hükümleri cari olur.

İş Kanunu uyarınca hazırlanması gereken Dahili Talimatnamelerin içeriği konusunda İktisad Vekâleti İş Dairesi Reisliği 10 Aralık 1937 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanan bir tebliğ hazırladı.

Bu tebliğe göre, dahili talimatnamelerde aşağıdaki konular belirtilecekti:

İşyerinin ticaret sicilinde kayıtlı olan unvanı, adresi ve yaptığı iş.

İşverenin ismi ve adresi.

İşin her günkü başlama ve bitme saatleri.

“Mecburi dinlenmeler.”

Fazla saatlerle çalışma.

İşçi ücretleri.

Hafta tatili, ulusal bayram ve genel tatiller.

“Sağlık koruma ve iş emniyeti bakımından işçilerin riayete mecbur oldukları hususlar.”

“İş inzibatı hakkında işçilerin riayete mecbur oldukları hususlar.”

Cezalar.

“İşyerinde, işçilerin şikâyet ve müracaatlarının nereye ve kime yapılacağı.”

Bazı işyerlerinde kabul edilen dahili talimatname, iç yönetmelik veya tüzüklerin iş güvencesine ilişkin bazı hükümleri aşağıda sunulmaktadır. Bu belgelerde işçi haklarını genişleten düzenlemeler olmakla beraber, iş güvencesi konusunda lehte düzenleme azdır; tam tersine, İş Kanununda işçinin tazminatsız olarak işten çıkarılmasına ilişkin yetkiler, bazı işyerlerinde dahili talimatnamelerle artırılmıştır.

ŞEKER FABRİKALARI DAHİLİ TALİMATNAMESİ (1938)

1938 yılında kabul edilen ve Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş.’nin Alpullu, Uşak, Eskişehir ve Turhal şeker fabrikaları ile İstanbul Fındıklı’daki Ambalaj Fabrikası’nda uygulanan Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. Dahili Talimatnamesi’nde (İstanbul, 1938) iş güvencesiyle bağlantılı hükümler aşağıda sunulmaktadır:

“Paydos düdüğü çalmadan evvel işçi işinden ayrılamaz. Kampanya zamanlarında tatil düdüğü çalışmış olsa bile müteakip postada kendisinden sonra çalışacak işçiye işi teslim etmeden yerini terkedenlerin birinci defasında bir ve ikinci defasında üç günlük yevmiyeleri kesilir ve ihtarı müteakip tekerrüründe işten çıkarılır. (paydos düdüğünden itibaren 10 dakika zarfında müteakip posta işçisi gelmediği takdirde işçi âmirine vaziyeti ihbar eder.)” (M.11/c)

“İşçinin işine nihayet verilmesine lüzum görüldüğü veya işçi işini terketmeği arzu ettiği takdirde İş Kanununun 13. cu maddesi mucibince mütekabilen ihbar bulunmak lazımdır.

“Bir kampanyaya münhasır olmak üzere işe alınan işçiler için fabrika, kampanyanın hitamında ihbar şartiyle mukayyet değildir.” (M.13/d)

TCDD DAHİLİ TALİMATNAMELERİ

TCDD işyerlerinde işçiler için 1936 yılından itibaren çeşitli nizamnameler uygulandı. Bunlarda iş güvencesine ilişkin düzenlemelerin en önemlileri aşağıda sunulmaktadır:

1936 Nizamnamesi (“1936 Nizamnamesi” veya “1936 Tahsisatlar Nizamnamesi,” “Devlet Demiryolları ve Limanları İşletme Umum Müdürlüğü Memur ve Müstahdemlerine Verilecek Harcırah, Tazminat ve Tahsisatlar Hakkında Nizamname (15.9.1936)”, Devlet Demiryollarını Alakalandıran Kanun ve Nizamnameler Mecmuası, Münakalat Vekaleti Devlet Demiryolları ve Limanları İşletme Umum Müdürlüğü, 1940, Ankara):

“Kadro tensikatı icabı vazifeleri lağvedilenlere veya idareten görülen lüzuma binaen açığa çıkarılanlara beher himmet senesine mukabil bir aylığı tutarı tazminat verilir. Hizmet senesi hesabında 6 aydan az küsurat tay ve fazlası bir sene itibar edilir.” (M.36)

1939 Nizamnamesi (Nafia Vekaleti Devlet Demiryolları ve Limanları İşletme Umum Müdürlüğü, İşyerlerine Mahsus Yeknesak Dahili Talimatname, Nafia Vekaleti Devlet Demiryolları İşletme Umum Müdürlüğü, Haydarpaşa Demiryollar Matbaası, İstanbul, 1939):

“İşçilere Tatbik Olunacak Tecrübe Müddeti.

“Tecrübe müddeti, bedenen çalışan işçiler için bir ay, hem fikren ve hem bedenen çalışan işçiler için ise ancak bir yıldır.

“Tecrübe müddetini tamamlıyan işçiler, asil işçi olarak kadroya ithal edilirler.” (M.4)

“Müseccel işçilerden kazaya uğrayanların tazminat istihkakları ile ölenlerin varislerine verilecek tazminat, 2904 numaralı kanun hükümleri ve kadro teşkilatı dolayısile açığa çıkarılan müseccel işçiler için de 2904 numaralı kanun ve munzam tahsisatlar nizamnamesi hükümleri tatbik olunur (…) Bu suretle işinden çıkarılan işçilere verilecek ücret ve tazminat meblağları İş Kanununun 13’üncü maddesinde yazılı miktarlardan hiçbir veçhile az olamaz.” (M.8/IX/c)

1946 Talimatnamesi (1946 Talimatnamesi. Devlet Demiryolları ve Limanları İşletme Genel Müdürlüğü, İş Yerlerine Mahsus Yeknesak Dahili Talimatname, Demiryolları Basımevi, Alsancak-İzmir, 1946):

“İş Kanununun 15 ve 16 ncı maddelerinde yazılı sebepler haricinde, müddeti muayyen olmıyan sürekli iş akitleri feshedilirken bu kanunun 13 üncü maddesinde yazılı ihbar şartı ile mühletlerine riayet olunur.” (M.3/V)

“Tecrübe müddeti muayyen bir kadro karşılığı alınan işçilere tatbik edilir. Bunlardan bedenen çalışanlar bir aylık, hem fikren ve hem bedenen çalışanlar altı aylık tecrübeye tabi tutulurlar. Tecrübe müddetlerini muvaffakiyetle tamamlayanlar, kadroya daimî olarak ithal edilirler. Daimî kadroya dahil olanlardan tescilleri idarece muvafık görülenler hakkında memurin ve müstahdemin talimatnamesi hükümleri tatbik olunur.” (M.4)

1954 Talimatnamesi (1954 Talimatnamesi veya 1954 TCDD İşçileri Talimatnamesi. T.C.Devlet Demiryolları İşletmesi, TCDD İşçileri Talimatnamesi, Demiryolları Matbaası, İzmir, 1954):

“Görevleri ile ilgili olsun veya olmasın herhangi bir sebepten dolayı Adlî takibata uğrıyanların tevkif edildikleri takdirde ücretleri kesilir. Bunlardan görevleriyle ilgili olmıyan suçlar sebebiyle mevkuf bulunanlar beraat etseler mevkuf kaldıkları zaman için kendilerine bir şey verilmez.

“Ancak işyerlerinde görevlerinin ifası sırasında vukua gelen iş kazaları sebebiyle TCDD ce akitleri feshedilmemekle beraber Adlî Makamlarca mevkufen muhakeme edilenlerin mevkufiyetleri müddetince ücretlerinin yarısı her ay avans şeklinde ödenir. Bunlardan beraat veya men’i muhakeme kararı alanlarla haklarındaki takibat Umimi Af Kanunu ile ortadan kalkanların mevkufiyetleri müddetleri zarfında avans olarak verilen yarım aylık ücretleri geri alınmaz. Mahkûm alanlara verilen avanslar istirdat olunur.” (M.16)

3008 sayılı İş Kanununun “ahlak ve nüsnüniyet kaidelerine uymayan haller” başlığı altında kabul edilen davranışlarda işçinin ihbarsız ve kıdem tazminatı ödenmeksizin işten çıkarılması söz konusuydu. 1954 talimatnamesi, bazı hatalarda işten çıkarma yerine ücret kesintisi cezasının uygulanmasını öngörüyordu: “Ücret kesimini müstelzim suçlar şunlardır: (…) Müsaadesiz iş yerini terketmek, (…) Amirinin verdiği emri yerine getirmemek. (…) Amirine serkeşlikte bulunmak, vazife başında döğüşmek, maiyetini dövmek. (…) Hilafı hakikat isnatta bulunmak. (…) Amirlere ve talimata aykırı hareket etmek.” (M.39)

1954 Talimatnamesi, yasalarda yer almayan ve işçilerin de katıldığı bir disiplin kurulu uygulaması getirerek, daha sonraki yıllarda toplu iş sözleşmeleri ile geliştirilecek bir uygulamayı başlattı:

“Her işletme ve atelyede birer disiplin kurulu bulunur. İşletmelerde gerekirse ayrı ayrı yerlerde olmak üzere, birden fazla disiplin kurulu bulunmasına cevaz vardır.” (M.42)

“İşletme disiplin kurulu bir reis ve 4 azadan terettüp eder. (…) Azalardan ikisi ayrı servisten iki merkez müfettişi, üçüncüsü personel muamelatiyle uğraşan bir memur ve dördüncü aza bir işçi mümessili olacaktır. Atelye disiplin kurulu da bir reis ve dört azadan terettüp eder. grup amirlerinden her biri bir sene müddetle reislik ve şube amirlerinden ikisi de birer sene müddetle azalık yaparlar. Üçüncü aza personel muamelatiyle uğraşan bir memur ve dördüncüsü de bir işçi mümessilidir.” (M.43)

1963 Talimatnamesi (Demiryolları Federasyonu, TCDD İşçileri ve Gemi Adamları Yönetmeliği, Ankara, 1963):

“Çıkan veya çıkarılanlardan kimlerin tekrar alınabileceği:

“TCDD’den suç sebebiyle çıkarılmış olanlar tekrar işe alınmazlar. Bunların ad ve soyadları ile çıkarılma sebepleri akdi fesheden işyerince diğer İşletme, Fabrika, Liman Müdürlükleri ile teşkillere duyurulur.

“İstifa suretiyle ayrılanlarla, devamsızlık sebebiyle çıkarılmış olanlardan eski hizmetleri ile işyerlerini memnun etmiş olanlar, İdarece haklarında kanuni takibat yapılanlardan beraat edenler, hastalığı sebebiyle iş akdi feshedilmiş olanlardan sağlık durumlarının düzeldiği Sağlık Kurulu raporu ile tebeyyün edenler tekrar işe alınabilirler.

“Muvazzaf askerlik sebebiyle ayrılmış olanlardan terhislerini müteakip iki ay içinde iş talebinde bulunanlar tekrar ve tercihan işe alınabilirler.”

“İdareyi ilgilendirmiyen bir suçtan ötürü tevkif edilenlerin iş akitleri 16 ncı maddenin II nci bend (e) fıkrasına istinaden feshedilir. Bunlardan mesaisi ve tavrı hareketi ile idareyi memnun bırakmış olanların iş akitlerinin feshi 6 ay uzatılabilir. 6 ay zarfında da tahliye edilip işe avdet edilmezse, 16 ncı maddenin II nci bend (e)  fıkrasına istinaden iş akdinin feshi cihetine gidilir.” (M.92)

“Disiplin kurullarının kimlerden teşekkül edeceği:

“İşletme disiplin kurulu bir başkan ve dört üyeden teşekkül eder. Yol, Cer, Hareket ve Tesisler Servis Müdürlerinden her biri bir sene müddetle ve sıra ile kurulun başkanlığını yaparlar. Kurulun iki üyesi işçinin bağlı olduğu servisin servis müdürü veya servis müdür muavini ve merkez müfettişlerinden birisidir. Kurulun diğer iki üyesi ise, ekseriyet sendikasınca tesbit edilir.

“Fabrika Disiplin Kurulu bir Başkan ve dört üyeden teşekkül eder. Grup amirlerinden her biri bir sene müddetle Kurulun Başkanlığını yapar. Kurulun iki üyesi işçinin bağlı olduğu grubun şube amiri ve ustabaşıdır. Kurulun diğer iki üyesi ise ekseriyet Sendikasınca tesbit edilir.

“Liman disiplin kurulu bir başkan ve dört üyeden teşekkül eder. Liman şeflerinden her biri bir sene müddetle kurulun başkanlığını yapar. Kurulun iki üyesi işçinin bağlı olduğu servisin şeflerinden ikisidir. Kurulun diğer iki üyesi ise ekseriyet sendikasınca tesbit edilir.

“Bütün disiplin kurullarında oy hakkı olmamak kaydiyle işçinin bağlı olduğu servisin sicil şefi de bulunur.

“Disiplin kurulları eksik üye ile toplanamaz.” (M.95)

TEKEL İŞ YERLERİ İÇ YÖNETMELİĞİ

Tekel işyerlerinde çalışan işçilerin çalışma koşullarını düzenleyen en önemli belge, 1947 yılında kabul edilen İş Yerleri İç Yönetmeliği idi (Tekel Genel Müdürlüğü, İş Yerleri İç Yönetmeliği, İstanbul, 1947). Bu yönetmeliğin iş güvencesine ilişkin düzenlemelerinin en önemlileri aşağıda sunulmaktadır:

“İşe yeni alınan her işçi işe alındığı tarihten itibaren en çok bir ay tecrübeye tabidir. Usta ve nezaretçi grubuna dahil işçilerin tecrübe müddeti altı aydır. Tecrübede çalıştırılan işçiler hakkında da bu yönetmelik ahkâmı tatbik olunur.” (M.28/24)

“Tecrübe devresi esnasında işe elverişli olmadığı anlaşılan işçinin işine evvelden haber vermeksizin nihayet verilir.” (M.28/27)

“27 nci madde mucibince işine nihayet verilen işçilerin çalıştığı günlere ait ücretinden başka bir şey istemeğe hakları yoktur.” (M.28/28)

“Akçeli yardım, işçinin hastalığına ait raporun İdare doktoru, bulunmadığı yerlerde Hükûmet veya Belediye doktoru tarafından tasdiki tarihinden başlamak üzere hastalığın devamınca ve aşağıdaki şartlarla yapılır.

“a) İş yerinde on seneye kadar çalışmış bulunanlara 6 hafta.

“b) On seneden fazla çalışmış bulunanlara 12 hafta.

“Bu sürelerin sonunda işe başlayacak durumda olmayanların işlerine son verilir.” (M.74)

“74 üncü maddedeki süreler geçtiği halde işçinin iyileşemeyeceği iş yeri doktoru, bulunmayan yerlerde Hükûmet veya Belediye Doktoru tarafından yapılan muayenede anlaşılırsa, işçiye, koruma sandığına dahil bulunmak şartile, mevduatının yarısı nisbetinde ikramiye verilir. Bu gibi işçilerin İş Kanununun 13 üncü maddesi hükümlerinden istifade hakları saklıdır.” (M.75)

“Tekel Genel Müdürlüğü iş yerlerinde bulunup da hastalığı 74 üncü maddede yazılı müddetlerden fazla sürmesi sebebile işine son verilmiş olanlardan, iyileşerek tekrar iş isteyenlerin muayeneleri yapılır. İşlerinden faide umulur ve boş yer bulunursa tercihan yeniden işe alınırlar. Bu gibilerin ilk girişleri tarihinden itibaren kazanmış oldukları kıdem hakları saklı kalır. Ancak, bunlar evvelce çıkarken bir ikramiye veya tazminat almışlarsa bu parayı geri vermeleri şarttır.” (.76)

“İş inzibatı hakkında işçilerin riayete mecbur oldukları hususlar

“İş düzenini ihlâl edecek veya ahlâk hüsnüniyet kaidelerine uymayacak mahiyette olan aşağıdaki yazılı hareketler ve benzerleri yasaktır:

“a) Sureti umumiyede müessesenin bina ve müştemilatı dahilinde tütün içmek (iş yerlerinde işçinin istirahatine tahsis edilen ve müessesenin emniyeti noktalarından tütün içilmesine mahzur olmıyan yerler hariçtir),

“b) Parlayıcı ve patlayıcı madde bulunan iş yerlerine kibrit veya çakmak getirmek ve alelumum iş yerlerine ispirtolu içki ithal etmek,

“c) Kavga etmek dövüşmek,

“ç) Müesseselere her nevi silâh ve cerh edici alât getirmek,

“d) Tefecilik,

“e) Vazifesini iyi yapmamak ve işinde kusuru görülmek,

“f) Amirine hilâfı hakikat ifade ve beyanatta bulunmak,

“g) İş başında grup halinde toplanıp konuşmak,

“h) İş yerlerinde öte beri satmak,

“i) Kendisine verilmeyen bir işle meşgul olmak,

“j) Kendi çalıştığı yerlerden başka bir yerde izinsiz çalışmak veya durmak,

“k) Yabancıları iş yerine sokmak,86)

“l) Paydos olmadan iş başından ayrılmak.” (M.86)

“86 ıncı maddenin d ve h fıkralarında yazılı yasağı işleyenlere:

“a) Birinci defa ihtarda bulunulur.

“b) İkinci defasında üç günlük ücreti nisbetinde para cezası kesilir.

“c) Üçüncü defasında işçinin ücreti bir derece aşağı indirilir. Başlangıç ücreti ile çalışanlarda bu tenzili zam müddeti iki misline çıkarılmak suretile tatbik olunur.

“d) Yasağı dördüncü defa işleyenlerin işine İş Kanununun 16 ncı maddesinin II numaralı fıkrasına tevfikan derhal nihayet verilir.” (M.106)

“86 ıncı maddenin a, b, c, ç, g, i, j, k, l fıkralarında yazılı yasağı işleyenler birinci defasında 106 ncı maddenin c fıkrasına göre muameleye tabi tutulur. Tekerrürü halinde aynı maddenin (d) fıkrasına göre muamele yapılır.” (M.108)

“106 ıncı maddenin c fıkrasında yazılı tenzile tabi olan işçinin kusuru tekerrür ederse aynı maddenin (d) fıkrasına göre muamele yapılır.” (M.109)

“86 ncı maddede yazılı yasak edilmiş hal ve hareketlerden bir kaçını bir arada işleyenler hakkında bu hareketlere ait muamelelerden en ağırı hangisi ise ondan aşağı olmamak üzere müessese Müdürünün vaziyet ve hale göre taktir edeceği şekilde muamele tatbik olunur.” (M.110)

“106 ncı maddenin (d) fıkrası ve İş Kanununun 16 ncı maddesinin II numaralı fıkrası mucibince işine nihayet verilen işçiler İdarenin diğer müesseselerine de alınmaz.” (M.112)

EREĞLİ KÖMÜRLERİ İŞLETMESİ DAHİLİ İŞ YERİ TALİMATNAMESİ

Ereğli Kömürleri İşletmesi’nde çalışan işçilerin çalışma koşullarının düzenlenmesinde önemli belgelerden biri, 1948 yılında kabul edilen Dahili İş Yeri Talimatnamesi’dir. (Ereğli Kömürleri İşletmesi, Zonguldak’ta Mahdut Mesuliyetli Ereğli Kömür İşletmesi Müessesesinde Çalışan İşçiler İçin İş Kanunu Hükümlerine Tevfikan Tanzim Edilmiş Olan Dahili İş Yeri Talimatnamesi, Zonguldak, 1948). Bu talimatnamenin iş güvencesine ilişkin önemli bazı maddeleri aşağıda sunulmaktadır:

“Tecrübe müddeti, bedenen çalışanlar için en çok bir aydır. Fikren çalışması bedenen çalışmasına müsavi veya galip olanlar için bu müddet üç aydır.

”Tecrübe müddeti içinde hizmetinden istifade edileceğine kanaat getirilen işçinin ehliyet derecesi ve değeri tayin olunur.

“Tecrübe müddeti içinde hizmetinden istifade edilemiyeceği anlaşılan veya tayin olunnan ehliyet derece ve değerini kâfi görmiyen işçi, ihbarsız ve tazminatsız işten çıkarılan veya çıkar.

“Tecrübe müddeti sonunda işten çıkan veya çıkarılan işçiye, yaptığı ve çalıştığı işe göre takdir edilecek bir ücret verilir.” (M.8)

“İş Kanununun 15 ve 16 ıncı maddelerinde yazılı sebeplerin vukuu halinde İşçi ve İşletme, iş akdini ihbarsız bozabilirler.

“Bu takdirde her iki taraf ihbar tazminatını ödemek mükellefiyetinde değildirler.

“İş Kanununun 16 ıncı maddesinde yazılı sebeplerden dolayı İşletme adına iş akdini feshetmeye yetkili makamlar şunlardır:

“a) Genel Müdür ve yardımcıları

“b) Gurup Müdürleri,

“c) Bölge veya Servis Başmühendisleri.

“Bu şekilde işten çıkarılan işçiler, İşletmece yeniden her hangi bir işe alınmazlar.

“Ancak İş Kanununun 16 ıncı maddesinin I/A fıkrasında yazılı sıhhî sebepler dolayısiyle Sağlık Teşkilatı Sıhhi Heyetince Havzadan ihraç raporu verilmiş olması bakımından işten çıkarılmaları icabeden işçiler, Ereğli Kömürleri İşletmesinde geçmiş beş seneden fazla olan her bir tam iş senesi için 15 günlük ücret tutarında bir tazminat verilerek İşletme ile olan ilgileri kesilir.” (M.13)

“Müddeti muayyen olmayan sürekli iş akitlerinde İşçiler ve İşletme, İş Kanununun 13 üncü maddesinde yazılı ihbar müddetlerine riayet ederek ve bir sebep zikrine mecbur olmaksızın iş akdini feshetmeye yetkilidirler.” (…)

“İş Kanununun 13 üncü maddesinde yazılı ihbar müddetinin geçmesini beklemeden yapılacak işten çıkarmalarda bu maddede yazılı ihbar tazminatları defaten işçiye ödenir.

“İhbarlı olarak yapılacak çıkarmalarda ise, ihbar müddeti esnasında işçiye yeni bir iş bulması için iş saatleri içinde ve tercihan iş saatlerinin bitiminden önce günde iki saat izin verilir.” (M.14)

“Bir iş yerinde kifayetsizliği sebebiyle işten çıkarıldığı halde diğer bir iş yerinde yeniden işe giren ve oradan da yine kifayetsizliği sebebiyle tekrar işten çıkarılan işçilerle muvafakat almadan veya ihbarda bulunmadan işini tereden işçiler bir daha İşletmede hiçbir suretle işe alınmazlar.” (M.15)

“Bir işçinin, İş Kanununun 16 ıncı maddesinin (II) işaretli bölümünde yazılı ahlak ve hüsnüniyyet kaidelerine uymıyan hal ve hareketlerde bulunması veyahut bir yıl içinde üç defa yazılı ihtar veya yevmiye kesimi cezalarından birile cezalandırılmış olması halinde İşletme derhal iş akdini bozarak o işçiyi işten çıkarmak hakkını haizdir. Bu takdirde işçiye tazminat ve yeni bir i iş bulmak için iş arama izni verilmez.

“Bu fıkraya tevfikan işten çıkarılacak işçilerin:

“a) Hizmet müddeti iki seneden az ise, Bölgelerde Bölge Başmühendislerinin ve diğer servislerde servis Baş Mühendislerinin,

“b) Hizmet müddeti iki seneden fazla ve beş seneden az ise Bölgelerde Bölge Başmühendisinin ve servislerde servis Başmühendisinin göstereceği lüzum üzerine Gurup Müdürünün,

“c) Hizmet müddeti beş seneden fazla ise ilgili Gurup Müdürünün göstereceği lüzum üzerine Genel Müdürün,

“tasvip ve tasdiki alınmak suretile işten çıkarma muameleleri tekemmül ettirilir.” (M.37)

MİLLİ MÜDAFAA VEKALETİ İŞYERLERİ İŞÇİ DAHİLİ TALİMATNAMESİ

1954 yılında kabul edilen Milli Müdafaa Vekaleti İşyerleri İşçi Dahili Talimatnamesi (K.K.K.Ankara Basımevi, Ankara, 1954) işçilerin çalışma koşullarını belirlerken, iş güvencesi açısından bazı düzenlemeler de getirdi. Bu düzenlemelerin en önemlileri aşağıda sunulmaktadır:

“Yapılacak adlî ve emniyet tahkikatı sonu ve muayene neticesi M.M.V. İşyerlerinde çalışmasına engel olmadığı sabit olanlardan fikir işçileri azamî 3 ay, bedenen çalışması fikren çalışmasına galip olan işçiler bir ay müddetle denenmek üzere işveren vekilinin yazılı onayı ile işe başlatılır. Deneme müddeti sonunda kanaat raporları müsbet olanlar imtihan kurulunca kat’i kabul ve ücret takdiri imtihanına tabi tutularak ücretleri tesbit edilir.” (M.9)

“Deneme müddeti sonunda kanaat raporları müsbet olmayanlarla kat’i kabul ve ücret takdiri imtihanında başarı gösteremeyenlerin istihkakları ödenmek suretiyle ilişikleri kesilir.” (M.10)

“Manevra ve muvazzaf askerlik hizmeti haricinde sair bir sebeple silah altına alınan veya kanunî bir mükellefiyet dolayısiyle işten ayrılan işçinin mukavelesi bir yıllık işçi olması kaydiyle, 2 ay sonra feshedilmiş sayılır. Bir yıldan fazla devam edecek her bir yıllık iş müddeti için yukardaki fesih müddetine 2 gün ilave edilir; kanunen ücret ödenmesi mecburi kılınan haller hariç bu müddet için işçiye ücret ödenmez.” (M.37)

Muhtelif Kabahat ve Suçlarda Verilecek Cezalar

Kabahat ve suçun tekerrüründe işten çıkarma cezası verilecek durumlar:

Ayda fasılalarla üç gün veya ardı ardına iki gün gelmemek (ilk kez 16 saatlik ücret kesimi)

Devamsızlığının, hariçte çalışmasından ileri geldiği sabit olmak

İşyerinde kumar oynamak

Yasak yerlere vazifesi olmadığı halde girmek veya buna teşebbüs etmek

Sigara içilmesine müsaade edilmeyen yerlerde sigara içmek ve ateşli madde taşımak (önemine göre)

Yangın başlangıcına veya yangına sebep olabilecek harekette bulunmak

İşçi cüzdanında tahrifat yapmak

Başkasının devam kartını kontrol saatine basmak

İşyerleri tabibine müteaddit müracaatlarında bir hastalığı teşhis ve tesbit edilemeyen ve hastalık şikayetine göre ilgili mütehassıslara veya hastanelere sevkedilmek suretiyle, sağlık durumları tesbit edildikten sonra bir hastalığı bulunmadığı sonucuna varıldığı halde, ayni hastalık şikayetiyle müteakiben ve mükerreren viziteye çıkmak

İş kazalarına karşı emniyet tedbirleri hakkında özel talimatlara riayet etmemek (önem ve tekerrürüne göre)

Bu talimatnamede yapılması yasak edilen fiil ve hareketleri yapanları gördüğü halde haber vermiyen işçi idarecileri

İş saatleri içinde ve işyerlerinde işle ilgili olmaksızın ve işi aksatacak şekilde arkadaşlarını ve üstlerini işgal etmek ve propağanda yapmak

Ücreti devlet tarafından ödenen işlerden dolayı, sipariş sahiplerinden ayrıca para istiyen ve alanlar

Ahlak ve adaba mugayir harekette bulunanlar.   (s.53-55)

NAFİA VEKALETİ SAN’AT SINIFI PERSONEL TALİMATI

Bayındırlık Bakanlığı’nın eski adı Nafia Vekâleti idi. Nafia Vekâletine bağlı kuruluşlarda çalışan işçilerin çalışma koşullarını düzenleyen bir Talimat da vardı (Nafia Vekaleti, Nafia Vekâleti ve Vekâlete Bağlı Umum Müdürlükler San’at Sınıfı Personel Talimatı, Nafia Vekâleti Karayolları Umum Müdürlüğü Yay.No.74, Ankara, 1959). Bu metinde geçen “Sanat Sınıfı Personel” ifadesi, ‘işçi’ tabiri yerine kullanılmıştır. Bu metinde yer alan iş güvencesine ilişkin düzenlemelerin bazıları aşağıda sunulmaktadır:

“Askerlik, hastalık, uzun süreli izin, ihbarsız ayrılanlardan yeniden alınacaklar gibi sebeplerle işinden ayrılmış asil personel münhâl vukuunda, ayni göreve ayrıldıkları zamanki derece ve kademesi ile imtihansız ve asil olarak tayin edilir.” (M.59)

“Sanat Sınıfı Personelin, ika edeceği zarar miktarı, alıkonmuş bulunan 10 yevmiye tutarını tecavüz ettiği takdirde, işçi, bir seneyi aşmıyan müddet zarfında ücretinden kesilecek muayyen taksitlerle bu zararı ödemeyi taahhüt ettiği takdirde, keyfiyeti natık bir senet kendisinden alınarak, borcun tahsiline başlanır. Bu şekilde ödemeye muvafakat etmiyen işçinin, İş Kanununun 16. maddesinin 2. fıkrasının (f) bendi gereğince işine son verilebilir. Ve ayrıca hakkında adlî takibat yapılır.” (M.81)

“Hususi anlaşmalarla makinesi ile birlikte geçici olarak müteahhit emrine nakledilen Sanat Sınıfı Personin iş akdi, müessesemizde devam ediyor addolunur. Bu husus müteahhit mukavelesinde belirtilir.” (M.99)

“İşveren, mevsim şartları, program tadili gibi sebeplerle, faaliyetin tatili halinde işçilerin işlerine toplu olarak son verebilir.

“Ancak durum işten çıkarmayı gerektiren sebep ve zaruretlerle birlikte Bölge Çalışma Müdürlüğüne bir ay önceden bildirilir. Faaliyetin tatilini takip eden 6 ay içinde aynı iş yerinin aynı iş için işçi almıya ihtiyaç duyulursa keyfiyet münasip vasıtalarla ilân edilir. Evvelce bu sebeple çıkarılan işçilerden müracaat edenlerin tercihen ile alınmaları zaruridir.” (M.110)

Cezalar (M.147)

İhracı gerektiren hareketler

Mazeretsiz 1 saate kadar işe gelmemek (4. Kez)

Mazeretsiz yarım gün işe gelmemek (4. Kez)

Mazeretsiz bir gün işe gelmemek (3. Kez)

Mazeretsiz ardı ardına iki gün veya bir ay içinde iki defa herhangi bir tatil gününü takip eden iş günü yahut bir ayda cem’an 3 iş günü işe devam etmemek (1. Kez)

Vazifeye sarhoş gelmek (1. Kez)

İş saati bitmeden izinsiz olarak gitmek (4. Kez)

Temarüz etmek (4. Kez)

İş saatinde yapması lazım gelen işi yapmıyarak hususi işlerle meşgul olmak (4. Kez)

İş saatinde Dairenin alet ve malzemesi ile hususi işler yapmak (4. Kez)

İş saatinde hususi ziyaretlerde bulunmak veya ziyaret kabul etmek (4. Kez)

İş saatlerinde arkadaşlarını lüzumsuz yere meşgul etmek (4. Kez)

İş saatinde etrafını rahatsız edecek şekilde bağırarak konuşmak veya şarkı söylemek (4. Kez)

İş saatinde yemek yemek (4. Kez)

İş saatinde uyumak (4. Kez)

İşyerinde alkollü içki veya uyuşturucu madde kullanmak veya işyerinde bulundurmak (1. Kez)

Amirlerine karşı hürmetsizlik etmek (4. Kez)

Amirlerine karşı hakaret, tehdit veya tecavüzde bulunmak (1. Kez)

Arkadaşlarına, maiyetine veya iş sahiplerine kaba muamelede bulunmak (4. Kez)

Arkadaşlarına, maiyetine veya iş sahiplerine karşı hakaret, tehdit veya tecavüzde bulunmak (2. Kez)

Amirleri, arkadaşları veya maiyeti hakkında yalan veya yanlış şayialar çıkarmak, ihbar ve şikayetlerde bulunmak (2. Kez)

Amirleri tarafından verilen emir ve işleri yapmamak (2. Kez)

Yapması lüzumu kendisine bildirilen işçi yapmadığı halde yapmış gibi göstermek (3. Kez)

Edeb ve ahlaka mugayir hareketler bulunmak (1. Kez)

Emniyeti suistimal etmek (1. Kez)

Rüşvek almak, rüşvet vermek veya bunlara teşebbüs etmek (1. Kez)

Resmen münasebette bulunduğu şahıs veya müesselerden yardım veya ödünç istemek, hediye kabul etmek (2. Kez)

Gizli tutulması icap eden vazifeye müteallik sırları ifşa etmek (2. Kez)

Gizli tutulması icap eden vazifeye müteallik sırları menfaat mukabilinde ifşa etmek (1. Kez)

Yapılan imtihan ve denemelerde başkasından yardım istemek veya kopya yapmak (2. Kez)

İşyerinde kavga çıkarmak veya kavga çıkmasına sebebiyet vermekk (4. Kez)

İşyerinde siyasi propaganda yapmak (2. Kez)

Daireye veya diğer görevlilere ait menkul bir malı çalmak veya çalmıya teşebbüs etmek (1. Kez)

Daireye ait malzeme, vasıta, alet, alet, şahısları zatî işlerinde kullanmak (3. Kez)

Kendisine mevdu alet, malzeme veya vasıtayı iyi muhafaza etmiyerek ziyanına veya boluzmasına sebebiyet vermek (10 yevmiyeyi geçmemek şartile) (2. Kez)

İşyerinin malı olan veya malı olmayıp da emaneti altında bulunan makineleri, tesisat veya sair eşya ve maddeleri 10 günlük ücretinin tutarı ile ödenemeyecek derecede hasara uğratması (ödemeyi kabul etmediği takdirde) (1. Kez)

Kendisine mevdu alet, malzeme veya vasıtanın bakım ve temizliğini ihmal etmek (4. Kez)

Daireye ait malzeme veya kırtasiyeyi israf etmek (4. Kez)

İşyerinde (dairede) mevcut alet, malzeme veya şahısların maruz kaldıkları tehlike anında gereken yardımı yapmamak (4. Kez)

İşyerinde dikkatsizliği ve tedbirsizliği yüzünden bir yangın başlangıcına sebebiyet vermek (2. Kez)

Vazifesinde ihmal ve lakaydi göstermek (3. Kez)

Kendisine verilen yetki dışında iş yapmak (3. Kez)

İşyerinde (dairede) veya vazife anında işlediği suçtan dolayı, hakkında mahkemece (7 gündün fazla tecil edilmemiş) hapis cezasına hükmedilmiş bulunmak (1. Kez)

Vasıta kullananlar için trafik kaidelerine riayetsizlik (4. Kez)

İşyerinde vazife saatinde kumar oynamak (1. Kez)

İşyerinde vazife saati dışında kumar oynamak (2. Kez)

İşin yapılmasında amirlerine veya kendisile beraber çalışanlara zorluk göstermek (4. Kez)

İş akdi yapıldığı sırada bu akdin esaslı noktalarından birine müteallik vasıflar veya şartlar kendisinde bulunmadığı halde bunları haiz olduğunu ileri sürmek veyahut hakikata uygun olmıyan malumat vermek veya beyanatta bulunmak gibi hallerde işçinin işvereni yanıltması (1. Kez)

Zaruret olmadıkça iş münasebetlerin ve şahsi işlerde merci tecavüzünde bulunmak (4. Kez)

İşçinin işverenin veya vekilinin yahut bunların aileleri efradından birinin şeref ve namusuna halel getirecek veya ahlakını ifsat edecek mahiyette sözler veya hareketlerde bulunmak (1. Kez)

İşyerinin iç yönetmeliğine veya iş sözleşmesinin şartları gereğince yapmakla mükellef bulunduğu ödemeleri ifadan kendisine vaki ihtara rağmen imtina etmek (1. Kez)

“12 aylık bir iş süresi içinde 3 muhtelif suçtan dolayı cezalandırılmış olan işçi, 4. Bir suç daha işlediği takdirde cezası ihraçtır.” (M.149)

“Cezalar Disiplin Komisyonlarınca takdir edilir.” (M.151)

“Merkezde, Vekâlet teşkilatında bulunan Reislik ve Umum Müdürlükler, taşrada Bölge (Nafia) Müdürleri ve Personel servislerinden bir mümessilin iştirak edeceği üçer kişilik birer disiplin komisyonu teşkil ederler.” (M.152)