Fazla çalışma ücreti dediğimizde, hem hukuka uygun fazla çalışmaları hem de aslında hukuka aykırı olan ve fakat yargı kararlarıyla fazla çalışma ücreti ile aynı oranda ücretlendirilmesine karar verilen çalışmaların ücretini kastediyoruz.

İki durum temelde birbirinden farklı çalışmaları ifade ediyor. Hukuka uygun fazla çalışma, günlük çalışma süresinin üst sınırını aşmayan ve hafta tatilinde yapılmayan ve fakat günlük veya haftalık çalışma süresini aşan çalışmalardır. Hukuka aykırı fazla çalışma ise, süre sınırı gözetilmeksizin, günlük sınırı aşan veya hafta tatili, ara dinlenmesi gibi yasal olarak zorunlu olan dinlenme sürelerinde yapılan çalışmalardır.

Yargının hukuka aykırı fazla çalışmalara da hukuka uygun fazla çalışmaların sonucunu bağlaması, maalesef hukuka aykırı fazla çalışmaların ücretinin ödenmesi halinde olağan karşılanmasına sebep oluyor. Hukuka aykırı fazla çalışmaların her ne kadar, idari para cezası olsa da işçiye tazminatını alarak iş sözleşmesini feshetme hakkı tanısa da bu yaptırımların etkisi görece az oluyor. Hukuka uygun çalışmalarda da fazla çalışma süresinin hesaplanması kanundan kaynaklı olarak birtakım belirsizlikler barındırıyor.

Hukuka aykırı olanlar

İşçinin hafta tatilinde yaptığı, ara dinlenmesini kullanmaksızın çalışması, günde 11 saati aşan, gece çalışmasında istisnalar hariç 7.5 saati aşan veya özel olarak düzenlenmiş ve 7.5 saatin altında çalışılması gereken işlerde belirlenen süreyi aşan çalışmalar, yılda 270 saati aşan fazla çalışmalar hukuka aykırı çalışmalardır. Bu sürelere ait ücretin yüzde 50 zamlı olarak ödenmesi yargı tarafından kabul edilmektedir. Yargının bu kabulünün, her ne kadar işçinin en azından ücretini yüksek almasını sağlaması açısında yerinde olduğu düşünülebilirse bile bu tür çalışmaları ücret ödendiği durumda olağan karşılamaya da sebep olmaktadır.

Bu etkiyi gören Yargıtay özellikle hafta tatilinde bir saat dahi çalışma halinde tam gün ücret ödenmesi gerektiğine ilişkin kararıyla, hukuka aykırı çalışmaların daha güçlü yaptırıma maruz kalması gerektiğini de vurguluyor.

İş Kanunu, fazla çalışmayı haftada 45 saat üzerinde yapılan çalışmalar olarak tanımlıyor. Buna göre kişi haftada 45 saatin üzerinde çalışıyorsa ‘fazla çalışma’ yapmış oluyor. Birçok işyerinde çalışanın 45 saati aşıp aşmadığı haftalık olarak değerlendiriliyor, haftanın bitiminde 45 saat aşıldıysa aşılan süre kadar fazla çalışma doğuyor. İşyerinde denkleştirme uygulanıyorsa haftalar arasında ortalama alınıyor, ortalamanın 45 saati aşması halinde fazla çalışma ücreti ödeme zorunluluğu doğuyor.

Fakat bazı sözleşmelerde günlük çalışma süresi de belirlenmiş olabiliyor, bu durumda fazla çalışma haftalık çalışma süresinin yanı sıra günlük çalışma süresinin aşılıp aşılmadığında göre de ayrıca değerlendirmeye tabi tutuluyor.

İzin ve rapor…

Haftalık çalışma süresine göre yapılan değerlendirmelerde de bazı izin ve devamsızlık günlerinin durumu tartışma konusu olabiliyor. Konuyu doğrudan düzenleyen bir kanun maddesi olmamakla birlikte, yıllık ücretli izin kullanımında, işçinin rapor almasında veya mazeretsiz devamsızlık yapmasında, diğer günlerde yaptığı çalışmanın fazla çalışma oluşturup oluşturmayacağı sorusu gündeme geliyor.

Örneğin kişi iki gün ücretli izin aldıysa ve haftanın çalışma günü olan diğer dört gününde üst sınır olan 11 saat çalışma yaptıysa, fazla çalışma yapmış kabul edilecek midir? İzin gününü dışlayarak salt haftalık çalışma süresinden bakıldığında haftalık çalışma süresi 45 saati doldurmadığı için fazla çalışma ücretine hak kazanılmadığı belirtilebilecektir. Fakat bu durumda da yıllık izin hakkının düşürülmesinin bir anlamı kalmayacaktır, neredeyse haftalık çalışma süresini diğer dört günde doldurduğu için zaten haftalık ücrete hak kazanacaktır.

İzin kullanılan süreler yıllık izin olarak değerlendirilemeyecektir. Raporda da aynı doğrultuda değerlendirme yapmak gerekecektir. Çünkü raporlu olduğu günün çalışma süresini diğer günlerde tamamladığında işçi, raporla sağlanmak istenen dinlenme hakkının ihlali söz konusu olacaktır. Tüm bu nedenlerle yıllık ücretli izin ve rapor sürelerinin normal günlük çalışma süresi ne kadarsa o süre üzerinden haftalık çalışma süresine eklenmesi buna göre fazla çalışma doğup doğmadığına bakılması gerekmektedir.

Mazeretsiz devamsızlık içinse farklı bir yorum yapmak gerekecektir. Mazeretsiz devamsızlıkta, işverenin haftalık çalışma süresini haftanın çalışılan günlerine farklı şekilde dağıtma hakkı sözleşme ile tanınmışsa, mazeretsiz devamsızlık yapılan günü haftalık çalışma süresinin hesaplanmasında dışlayarak, diğer günlerin toplamına göre 45 saatin doldurulup doldurulmadığının hesaplanabileceği görüşündeyim.