1936 yılında kabul edilen ve 1937 yılında yürürlüğe giren 3008 sayılı İş Kanununda getirilen önemli düzenlemelerden biri, “mümessil işçi” uygulamasıydı.

TEKGIDA-İŞ SENDİKA AKADEMİSİ

Günümüzde 6356 sayılı Sendikalar ve Toplu İş Sözleşmesi Kanununun 24. ve 27. maddelerinde düzenlenen ve toplu iş sözleşmelerinde de yer alan işyeri sendika temsilcisi uygulaması ilk olarak 1936 yılında kabul edilen 3008 sayılı İş Kanunu ile gündeme geldi. Bu Kanunla getirilen “mümessil işçi” uygulamasının kapsamı ve güvenceleri daha sonraki yıllarda geliştirildi.

3008 sayılı İş Kanunu işyerinde işçileri temsil etmek üzere “mümessil” seçilmesini düzenledi:

“78. Madde. Bir işyerinde çalışmakta olan işçiler arasından, elli kişiye kadar iki elliden iki yüz işçiye kadar üç, iki yüzden bine kadar dört ve binden yukarı sayıda işçiler için beş ‘mümessil işçi’ seçilir. Bu mümessiller, iş verenle işçiler arasında çıkacak ‘tek başlı’ yahud ‘toplulukla’ iş ihtilâflarını kotarmak için iş verenle veya vekili ile konuşu anlaşmak ve meseleyi uzlaştırmağa çalışmak ödevini yaparlar. İş veren, işçilere vaki olacak tekliflerini bu mümessillerle müzakere eder. Arada ihtilâf çıkmaması çarelerini iş verenle ‘mümessil’ler beraberce araştırır.

“’Mümessil’ seçilmiş olan işçilerin her biri, iş arkadaşlarının hak ve menfaatlarını doğrulukla korumak borcundadır.

“’Mümessil’lerin ne kadar müddet için ve nasıl seçilecekleri ve hangi takdirde kendilerinden bu sıfatın kaldırılacağı ve bu yolda yapılacak muamelelerin şekli, kanunun meriyete girmesinden sonra altı ay içinde çıkarılacak olan ‘İş ihtilaflarını uzlaştırma ve tahkim nizamnamesi’nde gösterilir.”

“Mümessil işçi”nin seçimi de Resmi Gazete’de 24 Mart 1939 tarihinde yayımlanan “İş İhtilâflarını Uzlaştırma ve Tahkim Nizamnamesi” ile ayrıntılı biçimde düzenlendi.

Resmi Gazete’de 24 Mart 1939 tarihinde yayımlanan “İş İhtilâflarını Uzlaştırma ve Tahkim Nizamnamesi” de, mümessillerin görevlerini düzenlerken, işveren tarafından işten çıkarılmalarını da bir ölçüde kısıtladı. Nizamnamenin ilgili düzenlemeleri aşağıda sunulmaktadır:

“Madde 9. İş Kanununun 78 inci maddesinde yazılı sayılarda mümessil işçi ödevini yapmağa saliyetli işçilerin ayırt edilebilmesi için:

“a) İşçi sayısı 50’le kadar olan işyerlerinde altı, 51’den 200’e kadar olan işyerlerinde dokuz, 201’den 1000’e kadar olan işyerlerinde on iki ve 1000’den yukarı olan işyerlerinde on beş işçi seçilir.”

“Madde 25. Mümessil olan ve mümessillik ödevlerini yapmağa ehliyetli olarak seçilmiş bulunan işçilerin gerek işverene gerek işveren vekiline gerekse diğer işçi arkadaşlarına ve işyerindeki sair memurlara karşı hürmet ve nezaket haricinde yahut inzibatı bozar şekilde hareket ve muamelelerde bulunmaları ve mümessillik vazifelerini bahane ederek işlerinde ihmal ve teseyyüp göstermeleri yasaktır.

“İşveren veya işveren vekili de bu işçilerden her hangi birini İş Kanunu hükümlerine tevfikan işten çıkarmak isterse İş Dairesinin ilgili teşkilâtına keyfiyeti sebeplerile haber vermekle mükelleftir.”

Mümessil işçi için ilk başta getirilen iş güvencesi yeterli değildi.  24 Mart 1939 tarihli Nizamnamede yalnızca şu hüküm yer alıyordu: “İşveren veya işveren vekili de bu işçilerden her hangi birini İş Kanunu hükümlerine tevfikan işten çıkarmak isterse İş Dairesinin ilgili teşkilâtına keyfiyeti sebeplerile haber vermekle mükelleftir.”

20.2.1947 gün ve 5018 sayılı İşçi ve İşveren Sendikaları ve Sendika Birlikleri Hakkında Kanunda mümessil işçiler veya temsilci işçilere ilişkin bir düzenleme bulunmuyordu. Kanunda, negatif ve pozitif sendika özgürlüğü şu şekilde güvence altına alınmıştı:

“Madde 9. Hiçbir kimse, herhangi bir sendikaya üye olmaya veya olmamaya veyahut üyelikten çekilmeye veya çekilmemeye zorlanamaz. İş sözleşmelerine veya işyerlerinin iç yönetmeliklerine bu hükme aykırı şartlar konulamaz.”

25.1.1950 gün ve 5518 sayılı Kanun (Resmi Gazete, 31.1.1950), İş Kanununun mümessil işçilerin güvencelerini düzenleyen 78. maddede önemli değişiklikler yaparak, “temsilci işçi”nin iş güvencesini artırdı. Günümüzde 6356 sayılı Sendikalar ve Toplu İş Sözleşmesi Kanununun 24. maddesi ile işyeri sendika temsilcilerine sağlanan ve son derece önemli olan bu iş güvencesinin ilk biçimi 1950 yılında getirildi. 5518 sayılı Kanunla İş Kanununun 78. maddesi aşağıdaki biçimi aldı:

“Bir iş yerinde çalışmakta olan işçiler arasında, 50 kişiye kadar 2, 50’den 200 işçiye kadar 3, 200’den 1000’e kadar 4 ve 1000’den yukarı sayıda işçiler için beş temsilci seçilir.

“Gerek süreksiz işlerin yapıldığı iş yerlerinde gerek yılın herhangi bir devresinde üç aydan aşağı süre ile ve günde 20’den az işçi ile çalışılan iş yerlerinde temsilci seçilmesi işçilerin çoğunluğunun isteğine bağlıdır.

“Bu temsilciler, iş verenle işçiler arasında çıkacak ‘tek başlı’ yahut ‘toplulukla’ iş uyuşmazlıklarını kotarmak için iş verenler veya vekiliyle konuşup anlaşmak ve meseleyi uzlaştırmaya çalışmak ödevini yaparlar. İş veren, işçilere vâki olacak tekliflerini bu temsilcilerle müzakere eder. arada uyuşmazlık çıkmaması çarelerini iş verenler temsilci ile beraber araştırırlar.

“Temsilci işçi seçimi mecburi olmıyan iş yerlerinde:

“A) Toplulukla iş uyuşmazlıklarında, taraf teşkil eden işçilerin çokluğu sendika üyesi bulunuyorsa, sendikalarının aracılığını istiyebilirler. Sendikalı işçilerin çokluk teşkil etmediği hallerde ilgili işçiler kendi aralarında o uyuşmazlığın devamı süresince yetkili iki temsilci seçerek onlar vasıtasiyle uzlaşmaya teşebbüs ederler.

“B) Tek başlı iş uyuşmazlıklarında 79 ncu madde hükmü cari olmaksızın doğrudan doğruya mahkemeye baş vururlar.

“Temsilci işçinin iş akdinin feshi halinde işçinin şikayeti üzerine ilgili bölge çalışma müdürlüğünde İş Kanununun 81 nci maddesinin ‘B’ fıkrasındaki esaslar dairesinde uzlaştırmaya teşebüs olunur. Uzlaştırma kabul olmadığı takdirde keyfiyet, tutanakla tesbit edilerek bu yer için yetkili İl Hakem Kuruluna tevdi edilir. İl Hakem Kurulu mesele hakkında 82 nci maddede yazılı usule göre inceleme yaparak karar verir. İl Hakem Kurulunun bu hususta vereceği karar kesindir. İl Hakem Kurulunca temsilci işçinin işinden çıkarılmamasına karar verilirse uyuşmazlık tarihinden başlamak üzere ve kanuni temsilcilik süresinin devamınca iş gördürülmemiş olsa bile, temsilci işçinin ücreti ve sair bütün hakları iş veren tarafından ödenir. Seçim devresinin bitiminde tekrar temsilciliğe seçildiği takdirde de yukarıki hüküm uygulanır.

“Temsilcinin işçilik sıfatından doğan ihbar ve kıdem tazminatı gibi sair her türlü hakları mahfuzdur.

“Bir iş yerindeki işçilerin çokluğunu ihtiva eden her sendika, o iş yerindeki umum işçi sayısının 10 kişiden az olmamak üzere beşte biri kadar işçinin yazılı isteği üzerine iş yerinin iş vereni ile toplulukla iş uyuşmazlığı çıkarabilir. Bu uyuşmazlık hakkında toplulukla iş uyuşmazlığına ilişik hükümler uygulanır.

“Temsilcilerin ne kadar süre için ve nasıl seçilecekleri ve hangi takdirde kendilerinden bu sıfatın kaldırılacağı ve bu yolda yapılacak işlemlerin şekli ve sendikaların toplulukla iş uyuşmazlığı çıkarmaları halinde uygulanacak özel kaideler ‘İş Uyuşmazlıklarını Uzlaştırma ve Tahkim Tüzüğü’nde gösterilir.”

5518 sayılı Kanunla 3008 sayılı İş Kanununun 78. maddesinde yukarıda ele alınan önemli değişikliklerin yapılmasından sonra, Resmi Gazete’de 12 Ocak 1952 tarihinde yayımlanan yeni “İş Uyuşmazlıklarını Uzlaştırma ve Tahkimi Tüzüğü” temsilci işçi seçimini ve temsilci işçiye sağlanan güvenceyi aşağıdaki biçimde düzenledi:

“Temsilci işçi seçimi ve genel seçim devresi:

“Madde 1. İş Kanununun değişik 78 inci maddesi gereğince iş verenle işçiler arasındaki iş uyuşmazlıklarını uzlaştırmaya çalışmak ödevini yapacak olan temsilci işçilerin genel seçimi iki yılda bir defa ve Mart ayının başından Mayıs ayının sonuna kadar devam eden süre içinde yapılır.

“Yukarki fıkrada genel seçim devresi olarak gösterilmiş bulunan üç aylık devrenin sona ermesinden sonra yapılacak seçimler yapılma tarihleri ne olursa olsun, gelecek genel seçim devresinde yeni baştan tekrarlanır.

“Seçim yapılması mecburi olan işyerlerinde genel seçim devreleri içindeki veya dışındaki seçimlerin yaptırılması ile işveren veya işveren vekili ödevlidir.

“İhtiyari ve mecburi seçim:

“Madde 2. İş Kanununun (8) inci maddesindeki tarife göre süreksiz sayılan işlerin yapıldığı iş yerlerinde veya yılın her hangi bir devresinde üç aydan aşağı süre ile ve günde (20)’den az işçi ile çalışılan iş yerlerinde temsilci işçi seçilmesi mecburi olmayıp işçilerin çokluğunun isteğine bağlı ve bunlardan başka iş yerlerinde mecburi olduğu gibi üç aydan fazla süre ile ve günde (20)’den az işçi ile çalışılan iş yerlerinde günde (20)’den fazla işçi ile ve üç aydan aşağı süre ile çalışılan iş yerleriyle temsilci işçi seçilmesi mecburidir.

“İşçilerin çokluğunun isteği üzerine seçim yapıldığı takdirde temsilci işçilerin temsil süreleri, o çalışma devresi sonuna kadar devam eder.”

“Genel seçimden sonraki seçimler:

“Madde 3. Birinci maddede yazılı genel seçimler bittikten sonra yeniden açılacak iş yerlerinde seçim, iş yerinin çalışmağa başladığı tarihten başlıyarak iki ay içinde bitirilir. Bu suretle sonradan seçilmiş olan işçilerin temsilci işçilik ödevini yapmak yetkileri, yeni genel seçim devresinde seçilecek yeni temsilci işçilerin vazifeye başlamalarına kadar devam eder.”

“İşçilerini artıran iş yerlerinde seçim:

“Madde 4. Yılın her hangi bir devresinde çalışmalarını artıran işyerlerinde eskiden mevcut işçilerle fazla çalışma devresine mahsus olmak üzere, alınan yeni işçilerin yekûnu İş Kanununun 78 inci maddesindeki nisapları aşarak ona göre temsilci işçiler sayısının da artırılması lâzım gelirse, yeni işçilerin alındığı tarihten başlayarak 15 gün içinde bütün işçiler tarafından işbu yeni gelen işçiler arasından geçici ve munzam temsilci işçi seçilir.

“Fazla çalışma devresi bitip de yeni gelen işçiler işten çekilince geçici ve munzam temsilci işçilerin de sıfatları sona erer.”

“Müşterek işçi temsilcisi seçilmesi:

“Madde 6. Bir işverenin aynı şehir içerisinde ayrı ayrı yerlerde birbirinin aynı veya tamamlayıcısı yahut müteferrii işleri gören mütaaddit iş yerleri mevcut olup da bu iş yerlerinden her birisinde ondan az sayıda işçi çalıştırıldığı takdirde, bütün bu iş yerlerindeki işçilerin topyekûn sayısı gözönünde tutularak ona göre gereken sayıda müşterek temsilci işçiler seçilir.

“Ancak, birinci fıkrada bahsi geçen iş yerlerinden her birisinde 10 veya ondan fazla işçi çalıştırılmakta ise, her iş yeri için ayrı ayrı temsilci işçi seçimi yapılır.”

“İşçi sayısına göre seçilecek asli ve yedek temsilciler:

“Madde 10. Bir işyerinde çalışmakta olan işçiler arasında (50) işçiye kadar (2), (50)’den (200) işçiye kadar (3), (200)’den (1000) işçiye kadar (4) ve (1000)’den yukarı sayıda işçiler için (5) asli ve bu kategorilerin her birisi için bir misli yedek temsilci işçi seçilir. Süreksiz işlerin yapıldığı iş yerlerinde yedek temsilci işçi seçilmez.

“Asli temsilci işçiler ölüm, istifa, temsilcilik sıfatlarının kalkması, temsilci bulundukları iş yerinden ayrılma, hastalık gibi zaruri bir sebepten dolayı vazifelerini yapamadıkları takdirde yedek, aynı sıfat ve yetkilerle ve kazandıkları oy sırasiyle yerlerine geçerler. Yedeklerden eşit oy almış olanlar kur’a ile ayrılırlar.

“Süreleri biten asli ve yedek temsilci işçilerin tekrar seçilmeleri caizdir.”

“Temsilcilik sıfatının kalkması:

“Madde 14. Temsilci işçilerin

“A) Gerek işverene ve gerek işveren vekiline ve gerekse diğer işçi arkadaşlarına ve iş yerinde bulunan memurlara karşı hürmet ve nezaket dışında hareket ve muamelelerde bulunmaları,

“B) İş yerinin intizam ve inzibatını bozacak şekilde harekette bulunmaları,

“C) Temsilcilik vazifesini bahane ederek iş yerindeki asıl işlerini savsamaları yasaktır.

“Bundan başka temsilci işçiler, temsilciliğe ait ödevlerini hakkiyle ve gereği gibi yapmağa ve vazifelerinin gerektirdiği her toplantıda hazır bulunmağa mecburdurlar.

“Her hangi bir şikâyet üzerine yapılacak soruşturma ile yukarki B ve C fıkralarında yazılı halleri sabit olan temsilci işçilerle ardı ardına üç toplantıya, yahut bir ay içinde muhtelif beş toplantıya, makbul bir mazereti olmaksızın gelmeyen temsilci işçilerin temsilcilik sıfatları, bölge çalışma müdürlerinin kararıyla, (9)’uncu maddenin (a) ve (c) fıkralarında yazılı vasıflarından birini kaybeden temsilci işçilerin temsilcilik sıfatları da kendiliğinden kalkar.”

“Seçim günü:

“Madde 26. Temsilci işçi seçimleri, seçim kurulunun işveren veya işveren vekili ile müştereken tayin edecekleri bir günde ve belli saatlerde ve seçimlerin bir günde bitirilmesi mümkün olmıyan hallerde de üç günden fazla olmamak üzere yine seçim kurulunun işveren veya vekili ile müştereken belirtecekleri gün ve saatlerde yapılır ve keyfiyet (23)(üncü madde gereğince yapılacak ilanda açıklanır.

“Seçimin bir günden fazla günlerde yapılması kararlaştırılmış bulunduğu takdirde sandı, her gün yapılan seçimin sonunda mevcut olanların huzurunda emniyet verecek şekilde kapanır ve keyfiyet tutanakla belirtilerek işçilere ilan olunur.

“Seçim kurulu, zaruret gördüğü hallerde oyların toplanmasını başka bir güne bırakabilir. Bu takdirde seçim kurulu, tehirin sebeplerini ve seçime hangi gün ve saatlerde devam edileceğini bir tutanakla tesbit eder.

“Bu tutanağın bir nüshası, bölge çalışma müdürlüğüne, bir nüshası, iş yerinin bulunduğu yerin en büyük mülkiye amirine, bir nüshası da işveren veya vekiline derhal gönderilir, bir nüshası ve icabında birkaç nüshası işçilerin kolaylıkla görebilecekleri yerlere asılmak suretiyle ilan olunur.”

“Madde 15. İşveren veya işveren vekili, temsilci işçilerden her hangi birini İş Kanunu hükümlerine göre işten çıkarmak isterse, bahsi geçen kanunun 13 üncü maddesi gereğince yapılacak fesihlerde işçiye feshi ihbar etmeden evvel ve kanunun 16 ncı maddesine dayanılarak yapılacak fesihlerde ise işçinin işine son vermeden önce ilgili bölge çalışma müdürlüğüne keyfiyeti sebepleriyle birlikte yazı ile bildirmeğe mecburdur.”

İşçi temsilcilerine ve günümüzde işyeri sendika temsilcilerine sağlanan iş güvencesi, 25.5.1959 gün ve 7285 sayılı İş Kanununun 13 üncü Maddesinin Beşinci Fıkrasının Tadili Hakkında Kanunla (Resmi Gazete, 1.6.1959) sağlandı. İşçi temsilcilerine ilişkin güvence aşağıdaki şekilde düzenlendi:

“İşçinin temsilcilik ödevinin icaplarını yapması sebebiyle işinden çıkarılması halinde bu kimseye, bu maddenin diğer fıkralarında yazılı sair haklar mahfuz kalmak şartiyle, ücretinin bir yıllık tutarı miktarında tazminat verilir. İşçinin şikayet mercilerine başvurması sebebiyle işinden çıkarılması halinde ve genel olarak fesih hakkının kötüle kullanıldığını gösteren diğer durumlarda ayrıca ikinci fıkrada yazılı önellere ait ücretlerin üç misli tutarı tazminat olarak ödenir.”

27 Mayıs 1960 sonrasında kabul edilen bir kanunla resmi işyerlerindeki temsilci işçi seçimleri yenilendi. 4.7.1960 gün ve 10 sayılı Resmi İş Yerlerinde Temsilci İşçi Seçiminin Yenilenmesi Hakkında Geçici Kanun (Resmi Gazete, 6 Temmuz 1960) metni aşağıda sunulmaktadır:

“Madde 1. 3008 sayılı İş Kanununa tâbi bulunan umumi, mülhak ve hususi bütçeli dairelerle mütedavil sermayeli müesseseler, sermayesinin yarısından fazlası Devlete aidolan şirket ve kurumlarla, belediyeler ve bunlara bağlı teşekküller, 3460 ve 3659 sayılı kanunların şümulüne giren İktisadi Devlet Teşekkülleri ve diğer bilcümle kurum, banka, ortaklık ve müesseselerde mezkûr 3008 sayılı Kanunun 5518 sayılı Kanunla değiştirilen 78 inci maddesi ve İş Uyuşmazlıklarını Uzlaştırma ve Tahkim Tüzüğü gereğince yapılan bilumum temsilci işçi seçimleri feshedilmiştir.

“Madde 2. Anılan iş yerlerinde, temsilci işçi seçimleri umumi hükümler dairesinde bu kanunun yürürlüğe girdiği tarihten itibaren bir ay içinde yenilenir.

“Madde 3. İkinci madde uyarınca yapılacak seçimlerde seçilen temsilci işçilerin temsilcilik süresi, İş Uyuşmazlıklarını Uzlaştırma ve Tahkim Tüzüğünün değişik 1 inci maddesine göre yapılacak genel seçimlere kadar devam eder.”