Resmi verilere göre, Türkiye’de 31.12.2020 tarihi itibariyle 73.679 yabancı sermayeli şirket vardı.

TEKGIDA-İŞ SENDİKA AKADEMİSİ

Yabancı şirketlerin sayısı 1999 yılında 4.050 iken, 2002 yılında 5.443 oldu. AKP iktidarları döneminde Türkiye’de yabancı sermayeli şirket sayısı hızla arttı. 2003 yılında 6.534 olan şirket sayısı, iki yıl sonra 2005 yılında 10.273’e, 2008 yılında 19.093’e, 2011 yılında 29.244’e ve 2016 yılında 53.156’ya ve 2020 yılı sonunda da 73.679’a yükseldi. Diğer bir deyişle, doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının Türkiye ekonomisindeki rolü ve etkisi, özellikle AKP iktidarları döneminde katlanarak arttı.

Bu rakamların yanı sıra, Türkiye’de faaliyette bulunan ve 2020 yılı sonu itibariyle 52.155 kişiyi istihdam eden 21 yabancı sermayeli banka bulunmaktadır. 1980 yılında yabancı sermayeli banka sayısı 4 idi.

Bu sayı 1990 yılında 19’a çıktı. Yaşanan sorunlar nedeniyle bu sayı 2000 yılında 15’e düşmekle birlikte, yeniden artarak 21’e yükseldi.

Yabancı sermayeli doğrudan yatırımların Türkiye’nin en büyük 500 ve ikinci büyük 500 sanayi kuruluşu içinde de önemli bir ağırlığı bulunmaktadır.

Yabancı sermayeli işletmelerde onbinlerce işçi çalışmaktadır. İlgili bakanlıkların elinde, Türkiye’deki yabancı sermayeli kuruluşlarda çalışan işçilere ilişkin toplu veri bulunmamaktadır. Bu konuda başvurulabilecek temel kaynak, Türkiye’nin en büyük 1000 sanayi kuruluşunda yer alan yabancı sermayeli şirketlerin bir bölümünde istihdam edilen işçi sayıları ile, Türkiye’deki yabancı sermayeli bankalarda istihdam edilen işçi sayılarıdır.

Türkiye’de yabancı sermayeli şirketlerde sendikalaşma konusunda kapsamlı bir araştırma yoktur. Bu konudaki tek yayın, Yıldırım Koç tarafından yazılan 1999 yılında Türk-İş tarafından yayımlanan “Türkiye’de Yabancı Sermayeli Şirketlerde Sendikalaşma” (Türk-İş Eğitim Yay.No.39, Ankara, 1999) kitapçığıdır. 1999 yılında Türkiye’de yalnızca 4.050 şirket bulunurken yapılmış olan bu çalışma, günümüzde 73.679 şirketin bulunduğu koşullarda önemini tümüyle yitirmiştir. Bu konuda gerçekleştirilecek kapsamlı bir çalışma, yabancı sermayeli şirketlerin Türkiye’de işçilere ve işçi örgütlerine ilişkin tavrının tespit edilmesi açısından önemli katkılarda bulunacaktır.

Böylesine kapsamlı bir çalışma yapılmadan, bazı gözlemlere dayanarak, Türkiye’de doğrudan sermaye yatırımı biçiminde faaliyette bulunan yabancı şirketlerin bazılarının sendikal hak ve özgürlüklere gereken saygıyı göstermediği söylenebilir. Bazı şirketler de, ilk örgütlenme aşamasında ve ilk toplu iş sözleşmesi sürecinde zorluk çıkardıktan ve sendikal hak ihlallerinde bulunduktan sonra, daha istikrarlı ilişkilere girmişlerdir.

YABANCI SERMAYE MEVZUATI

Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmasının ardından çok sayıda yabancı sermayeli kuruluş devletleştirildi.

Türkiye’de serbest bölgelere ve yabancı sermayeye ilişkin ilk kanun, 19 Temmuz 1927 tarihinde Resmi Ceride’de yayımlanan 1132 sayılı Serbest Mıntıka Hakkında Kanun’dur. Bu kanun uyarınca İstanbul’da Ford Motor Company Montaj Fabrikası kuruldu. Bu fabrikada 50 dolayında kamyon ve otomobilin montajı yapıldı. İşyerinde 450 dolayında işçi çalışıyordu. Fabrika 1934 yılında faaliyeti durdurdu. (Şafak Altun, Türkiye’de Yabancı Sermayenin Tarihsel Gelişimi, YASED Yay., İstanbul, 2008, s.103)

Türkiye’de yabancı sermayeli şirketlerle ilişkilerin geliştirilmesini teşvik eden ilk düzenleme, 1.3.1950 gün ve 5583 sayılı Hazinece Özel Teşebbüslere Kefalet Edilmesine ve Döviz Taahhüdünde Bulunulmasına dair Kanundur (R.G. 4.3.1950). Kanuna göre, yurtdışından borçlanmaya devlet kefaleti sağlanabiliyor ve bu şekilde gelen sermayenin yurtdışına transferine izin verilebiliyordu.

1.8.1951 gün ve 5821 sayılı Yabancı Sermaye Yatırımlarını Teşvik Kanunu (R.G.9.8.1951) ilk kez yabancı sermaye yatırımlarını teşvik ediyordu. Kanuna göre, “Memleket ekonomisinin kalkınmasına yarıyacak mahiyette olmak, Türk hususi sermayesine açık işlerde kullanılmak, her hangi bir inhisar ve imtiyazı tazammun etmemek şartiyle ve sanayi, enerji, maden, bayındırlık, ulaştırma ve turizm sahalarına yatırılmak üzere getirilecek yabancı sermaye bu kanunda yazılı hak ve menfaatlerden” faydalanacaktı. Kanunda bu işletmelerde çalışacak Türk işçilerinin çalışma koşullarına ilişkin bir düzenleme yoktu. Kanunun beşinci maddesi, yapılacak yatırımlarda istihdam edilecek “yabancı mütehassıs ve ustalar hakkında etüd, montaj devrelerine de şamil olmak üzere, yabancıların çalışmalarını düzenleyen kanunlardaki yükümlülük ve yasakların uygulanmayacağını belirtiyordu.

Bu kanunun istenen sonuçları doğurmaması üzerine, 18.1.1954 gün ve 6224 sayılı Yabancı Sermayeyi Teşvik Kanunu (R.G.23.1.1954) kabul edildi. 17 Haziran 2003 tarihine kadar yürürlükte kalan bu kanunda yabancı işletmelere sağlanan teşvik ve ayrıcalıklar artırıldı. Bu kanunda da yabancı şirketlerin istihdam edecekleri Türk vatandaşlarına ilişkin özel bir düzenleme yoktu. Yabancı uyruklu kişilerin Türkiye’de çalıştırılmaları ve kazançlarını ülkelerine gönderebilmeleri daha etraflı bir biçimde düzenlenmişti.

Bu genel düzenlemelerin yanı sıra, 1954 yılında 6326 sayılı Petrol Kanunu ve 1960 yılında 7462 sayılı Ereğli Demir Çelik Fabrikasına ilişkin kanun ile de bu alanlardaki yabancı sermayenin faaliyetlerine ilişkin özel düzenlemeler getirildi.

Petrol Kanununda yabancı şirketlerin “petrol ameliyatının ifası için kendisine lüzumlu olabilecek yabancı idari ve mesleki personelle mütehassıs işçileri Türkiye’de istihdamına, vekilin tasvibiyle Petrol Dairesince müsaade” edilebileceği belirtiliyordu (M.119). Ayrıca, yabancı şirketlere, belirli sayıda Türk vatandaşının petrol işinde uzmanlık kazanmaları için yabancı ülkelerde eğitilmesi ve bunun masraflarının üstlenilmesi yükümlülüğü getiriliyordu (M.120).

6224 sayılı Kanunun uygulandığı dönemde Türkiye’de yatırım yapan ilk yabancı şirketler ve geliş tarihleri şöyleydi: Fiat (1954), Sandoz (1956), Pfizer (1957), Roche (1958), Pirelli (1960), Goodyear (1961), Bayer (1962), BMC (1964), Coca-Cola (1964), Siemens (1964), Pepsi (1964), AEG (1964), MAN (1966), Tuborg (1967), Mercedes (1967), Renault (1969), Bosch (1970). (Şafak Altun, a.g.k., 2008, s.129)

6224 sayılı Kanunun uygulandığı dönemde, 1980 yılında Türkiye’de yabancı sermayeli şirket sayısı yalnızca 100 idi. Bu sayı 1983 yılında 170 oldu. ANAP iktidarı döneminde ise yabancı sermayeli şirket sayısı hızla arttı. Bu sayı 1984 yılında 267, 1988 yılında 1.109 ve ANAP iktidarının son yılı olan 1991’de 2.123 oldu. 1992-2002 yıllarında Türkiye’yi koalisyonlar yönetti. 1992 yılında 2.123 olan yabancı sermayeli şirket sayısı 1996’da 3.582’ye ve 2002 yılında da 5.443’e yükseldi.

Günümüzde de yürürlükte olan 5.6.2003 gün ve 4875 sayılı Doğrudan Yabancı Yatırımlar Kanununun (R.G.17.6.2003) kabulünden sonra Türkiye’deki yabancı sermayeli şirket sayısı hızla artarak, 2020 yılı sonunda 73.679’a ulaştı.

4875 sayılı Kanunun “amaç” maddesi şöyledir: “Bu Kanunun amacı, doğrudan yabancı yatırımların özendirilmesine yabancı yatırımcıların haklarının korunması ile yatırım ve yatırımcı tanımlarında uluslararası standartlara uyulmasına, doğrudan yabancı yatırımların gerçekleştirilmesinde izin ve onay sisteminin bilgilendirme sistemine dönüştürülmesine ve tespit edilen politikalar yoluyla doğrudan yabancı yatırımların artırılmasına ilişkin esasları düzenlemektir. Bu Kanun, doğrudan yabancı yatırımlara uygulanacak muameleyi kapsar.”

4875 sayılı Kanunda, yabancı yatırımcıların yerli yatırımcılarla aynı haklara sahip olmaları kabul ediliyordu. Ayrıca, yabancı yatırımlar için, “kamu yararı gerektirmedikçe ve karşılıkları ödenmedikçe kamulaştırılamaz veya devletleştirilemez” düzenlemesi getiriliyordu. Yabancı personel istihdamı konusunda, “Bu Kanun kapsamında kurulan, şirket, şube ve kuruluşlarda istihdam edilecek yabancı uyruklu personele, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığınca çalışma izni verilir,” hükmü vardı.

20.8.2003 tarihli Resmi Gazete’de de “Doğrudan Yabancı Yatırımlar Kanunu Uygulama Yönetmeliği” yayımlandı. “Doğrudan Yabancı Yatırımlarda Yabancı Uyruklu Personel İstihdamı Hakkında Yönetmelik” de 6.9.2003 tarihinde yürürlüğe girdi.

BANKALARDA YABANCI SERMAYE VE İŞÇİLER

Türkiye Bankalar Birliği’nin Bankalarımız 2020 (Yay.No.339, İstanbul, 2021) kitabına göre, Türkiye’de 2020 yılı sonu itibariyle 21 yabancı sermayeli banka vardı. Bu bankalarda çalışan toplam personel sayısı 52.155 idi. İşçi istihdamı açısından en önemli bankalar şunlardı: Türkiye Garanti Bankası A.Ş. (Ana ortak: Banco Bilbao Vizcaya Argentaria S.A.; 18.656 işçi); Denizbank A.Ş. (Ana ortak: Emirates NBD Bank PJSC, 11.932 işçi); QNB Finansbank A.Ş. (Ana ortak: Qatar National Bank, 11.111 işçi); ING Bank A.Ş. (Ana ortak: ING Bank N.V., 3.442 işçi); HSBC Bank A.Ş. (Ana ortak: HSBC Middle East Holdings B.V., HSBC Middle East Limited, 1.948 işçi); Odea Bank A.Ş. (Ana ortak: Bank Audi S.A.L., 1.109 işçi).

Bankacılık sektöründe 2020 sonu itibariyle 186.612 kişi istihdam ediliyordu. Kamu sermayeli mevduat bankalarında 61.592 kişi; özel sermayeli mevduat bankalarında 67.498 kişi; yabancı sermayeli mevduat bankalarında 52.155 kişi; kalkınma ve yatırım bankalarında 5.124 kişi ve Tas.Mevd.Sig.Fonuna devredilen bankalarda 243 kişi çalışıyordu.

BÜYÜK SANAYİ ŞİRKETLERİNDE YABANCI SERMAYE VE İŞÇİ İSTİHDAMI

İstanbul Sanayi Odası (İSO) 1960’lı yılların sonlarından itibaren Türkiye’nin en büyük sanayi kuruluşlarına ilişkin veri derlemekte, değerlendirmekte ve yayınlamaktadır. 100 şirketle başlayan bu çalışma, günümüzde 1000 şirketi kapsamaktadır. Türkiye’nin en büyük 500 sanayi şirketi ve ikinci büyük 500 sanayi şirketine ilişkin verilerde, şirketlerin yabancı sermaye durumu da verilmektedir. Ancak istihdam verileri şirketlerin yalnızca bir bölümünde vardır. Ayrıca her yıl belirli sayıda şirket, isimlerinin ve haklarındaki diğer bilgilerin yayınlanmamasını talep etmektedir. Bu nedenle, yabancı sermayeli şirketlerin toplu istihdamına ilişkin en güvenilir kaynağın da önemli eksiklikleri vardır. Aşağıdaki bilgiler, bu eksiklikler ışığında değerlendirilmelidir. Ayrıca, en büyük 1000 sanayi şirketinin dışındaki yabancı sermayeli şirketlerin istihdamına ilişkin toplu bilgi yoktur.

İstanbul Sanayi Odası, 2020 yılına ilişkin en büyük 500 sanayi şirketine ilişkin verileri yayınladı. Ancak bu raporun hazırlandığı günlere kadar, ikinci büyük 500 sanayi şirketine ilişkin veriler henüz yayınlanmamıştı. Ayrıca, 2020 yılına ilişkin en büyük 500 sanayi şirketinde yabancı sermayeye ilişkin bilgiler de daha sonra yayınlanacaktır. Bu durumda, Türkiye’de en büyük 1000 sanayi şirketi içinde yabancı sermayeli şirketlerin incelenmesinde veri bulunan 2019 yılının değerlendirilmesi gerekmektedir.

İSO verilerine göre, 2019 yılında en büyük 500 sanayi şirketinin 49 tanesi yüzde 100 yabancı sermayeliydi. 33 şirkette yerli özel-yabancı ortaklığı vardı ve yabancı sermayenin payı yüzde 50’den fazlaydı. 1 şirkette ise yabancı sermaye payı yüzde 50’den fazlaydı ve geri kalan sermaye kamu, özel yerli ve yabancı işletmelere aitti. 8 şirkette yerli özel ve yabancı payı yarı yarıyaydı. 9 şirkette yabancı sermayenin payı yüzde 0,01-25 oranında, 25 şirkette yüzde 25,01-50 düzeyindeydi.

İSO verilerine göre, 2019 yılında ikinci en büyük 500 sanayi şirketinin 27 tanesi yüzde 100 yabancı sermayeliydi. 17 şirkette yerli özel-yabancı ortaklığı vardı ve yabancı sermayenin payı yüzde 50’den fazlaydı. 5 şirkette ise yerli özel ve yabancı payı yarı yarıyaydı.

İSO verilerine göre, Türkiye’nin en büyük 500 sanayi şirketi içinde yabancı sermayeli şirketlerin payında 2009-2019 döneminde bir azalma vardır.

2009 yılında yabancı sermaye paylı şirketlerin sayısı 153 iken, bu sayı 2014 yılında 126’ya geriledi. 2019 yılında ise en büyük 500 sanayi kuruluşu içinde 117 yabancı sermaye paylı şirket faaliyet gösteriyordu.

2019 yılında en büyük ikinci 500 sanayi kuruluşu içinde 64 yabancı sermaye paylı şirket vardı. Bu gruptaki yabancı sermaye paylı şirketlerin sayısı 2009-2019 döneminde önemli bir değişiklik göstermedi.

2019 Yılında Cirolarına Göre Türkiye’nin En Büyük 1000 Sanayi Kuruluşu İçinde Yabancı Sermaye Paylı Şirketler (İstanbul Sanayi Odası)